کتاب ادبیات و فلسفه در گفت‌وگو نوشته‌ی هانس گئورگ گادامر، مواردی از جمله نقش فلسفه در زندگی گوته، اسطوره‌ی تیتان‌ها، شعر و نشانه‌گذاری و اهمیّت و جایگاه هولدرلین در ادبیات آلمان را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد.

نسبت فلسفه و تفکر، با شعر و ادبیات چیست و از چه منظری می‌توان به تعامل و گفتگو میان این دو در حوزه‌ی اصیل حیات بشری پرداخت؟ بی‌شک رابطه میان فلسفه و ادبیات، یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی است که می‌توان روش‌های آن را آزمود و از تجربه‌های دیگران، برای فهم موضوع سود جست.

پرسش مهم در این باره این است که جایگاه فلسفه کجاست و نسبت فلسفه و تفکر، با شعر و ادبیات چیست؟ آیا صرفا اهل فلسفه، قوام بخشان تفکر یک قوم و ملت هستند، یا شاعران و ادیبان نیز؟ نسبت میان فیلسوف و شاعر در فرهنگ یک ملت چیست؟ آیا تعاملی میان شاعران و فیلسوفان وجود دارد؟ آیا میان فلسفه و ادبیات، می‌توان مرزهای روشن و قاطعی ترسیم کرد؟ کتاب ادبیات و فلسفه در گفت‌وگو (Literature and philosophy in dialogue)، بستر مناسبی برای تامل بیشتر در باب نسبت میان فلسفه و ادبیات فراهم می‌کند.

سال‌هاست هرمنوتیک فلسفی گادامر، در بسیاری از رشته‌ها، از جمله در حوزه‌ی ادبیات و نظریه‌ی ادبی مورد توجه قرار گرفته است. او در رویکردش به فهم، از چنگ روش و نظریه می‌گریزد و ما را به گشودگی در برابر متن تشویق می‌کند. از نظر وی، تنها از راه گشودگی به متن است که فهم، برای ما چون رویدادی رخ می‌دهد و صرفاً در سایه‌ی رها شدن از قید و بندهای نظریه‌های زیبایی‌شناسی است که فرد می‌تواند با موضوع خود ارتباط صحیح برقرار کرده، به حقیقت اثر راه یابد.

هانس گئورگ گادامر (Hans Georg Gadamer) فیلسوف برجستهٔ آلمانی در سنت قاره‌ای و نویسندهٔ اثر مشهور حقیقت و روش بود. از نظر گادامر، سنّت چون دریایی است که ما آدمیان در آن شناوریم و مجالی برای رهایی از آن نمی‌یابیم. ما همواره با پیش‌فهم‌های خود زندگی می‌کنیم و در نحوه‌ی فهم ما از متن، همواره این پیش‌فهم‌ها تأثیر می‌گذارند. برای مفسّر متن، آگاهی درباره‌ی پیش‌فهم‌ها، از مهمترین وظایفی است که باید به‌ درستی آن را انجام دهد و اجازه ندهد پیش‌فهم‌ها، فهم متن را تحریف کنند.

گادامر به عنوان فیلسوفی دیالکتیکی، از روش سقراطی در تفسیر، سود جسته و برای فهم متن و گشودگی در برابر آن، دیالوگ با متن را پیشنهاد می‌کند. دیالوگ از نظر گادامر، مهم‌ترین کاری است که باید بین مفسّر و متن، و نیز میان متن‌ها انجام پذیرد. در دیالوگ است که دو طرف گفت‌و‌گو، می‌توانند صحت و سقم فهم خود را ارزیابی کرده و اجازه دهند که اثر، حقیقت خود را منکشف سازد.

گادامر می‌کوشد تا فلسفه و ادبیات را به گفت‌وگو و تعامل با یکدیگر وا‌دارد. او برای فهم اشعار شاعران بزرگ آلمانی، از روش‌های مرسوم نقد ادبی و رویکرد زیبایی‌شناسی استفاده نمی‌کند، بلکه با رجوع به سنت ادبیات آلمان و اسطوره‌های یونانی، به کشف پیش‌فهم‌ها پرداخته، متون قدیمی را به گفت‌وگو با متن جدید سوق می‌دهد. او به عنوان یک مفسّر، خود را در برابر متن گشوده نگاه داشته، اجازه می‌دهد که فهم، چون واقعه‌ای بر او روی دهد.

شاید بتوان پرسش درباره‌ی ادبیات و فلسفه را در نسبت میان متفکر و شاعر جست. رویکرد گادامر در این کتاب، رویکردی فیلسوفانه و متفکرانه است. او به عنوان یک فیلسوف، وارد گفت‌وگو با پاره‌ای از متون ادبی بزرگترین شاعران آلمانی شده، شاعران را به گفت‌وگو با خویش و پرسش‌های زمانه‌اش وامی‌دارد.

کتاب ادبیات و فلسفه در گفت‌وگو صرف نظر از مقدمه، شامل سه فصل، و یک نتیجه‌گیری ‌است. فصل اول با عنوان «گوته و آثارش از نظر گادامر»، به شرح دیدگاه گادامر درباره‌ی شاعر بزرگ آلمانی پرداخته، درباره‌ی تفسیر بعضی آثار نیمه‌تمامِ گوته توضیح می‌دهد. فصل دوم با عنوان «هولدرلین از نگاه گادامر» جایگاه این شاعر فرهیخته‌ی آلمانی و آراء و اندیشه‌های وی را با تکیه بر تفسیر اشعارش توسط گادامر، بازخوانی می‌کند. فصل سوم تحت عنوان «تفسیر گادامر از اشعار ریلکه» بر نحوه‌ی تفسیر شعرِ ریلکه تأکید کرده، دیدگاه گادامر را درباره‌ی تفسیر و فهم شعر توضیح می‌دهد. در انتهای کتاب نیز، نکاتی درباره‌ی نتیجه‌گیری از کل متن ارائه می‌شود.

در بخشی از کتاب ادبیات و فلسفه در گفت‌وگو می‌خوانیم:

تناظر بارزی میان زبان شاعر، که برای همه انسان‌ها مشترک است و روز که برای همه مشترک است، وجود دارد. کلام شاعر، هم تجربه‌ی الهی را پشتیبانی می‌کند، و هم وظیفه‌ای را که بر عهده او گذاشته شده، به‌ خوبی ارائه می‌دهد. حمایت و تعهد نسبت به مسیرهای ثابت سلوک، روز را در برابر زمختی، توحش، ابهام و جنبه‌های اضطراب‌آور شب تشخّص می‌بخشد. روز و شب نه صرفاً در تضادشان، بلکه دقیقاً در ارتباط درونی‌شان تجربه می‌شوند. کلمات باید «مانند گل‌ها»، رها و بی‌تلاش، در نظر گرفته شوند، و چون ریشه‌ها در خاک حاصل‌خیز، به خوبی مراقبت شوند. (زمین باید پیشاپیش بارآور باشد) به همین ترتیب، وجودِ روز با شب نسبت می‌یابد. وقتی روز روشن و مستمر ظاهر می‌شود، حقیقتاً حیات‌آفرین است. چه وقت نور، محض است و بدون شب در نظر گرفته می‌شود؟ آیا هنگامی که مستی قدسیان با حقیقت هر چیزی چنان که هست، ارتباط می‌یابد؟ روشنی جهان شکل‌گرفته و تقدیرات الهی‌اش، ارتباط با آنچه را به تجلّی درنیامده، حفظ می‌کند. (ص 103)

شعر در متعالی‌ترین حالتش یک جشن است، زیرا که جشن حادثه‌ای است که در آن خدایان و فانیان با یکدیگر مواجه می‌شوند و قلمرو مربوط به خود را تأسیس و نظم می‌بخشند. جشن زمانی برای بازی و شادمانی است و تاریکی را روشنایی می‌بخشد. گادامر در اینجا توضیح می‌دهد که همواره روز در نسبت با شب مطرح می‌شود، و روز ویژگی شب را نمایان می‌کند. روز و شب گویی به هم پیوسته‌اند، هیچ کدام بدون دیگری معنا نمی‌یابد. اگر نیاز به بازگشت خدایان احساس می‌شود به دلیل درک معنای شب در زمانه‌ی ماست. در اضطراب و تشویش شورش تیتان‌ها، که هولدرلین آن را با شب تاریخ غرب مشابه می‌داند، شاعر به سوی چیزی حرکت می‌کند که آن را در آینده می‌بیند. او ساحر و جادوگر نیست، بلکه آینده را در درون خویش شهود می‌کند. او آغازگر است، آغازگر انتظار برای آنچه خواهد آمد. شاعر به تقدیس آن چیزی می‌پردازد که برایش تبدیل به گذشته شده است.

فهرست مطالب
مقدمه
1: گوته و آثارش از نظر گادامر
اهمیت گوته نزد گادامر
نقش فلسفه در زندگی گوته
گوته و جنبش ایده‌آلیسم آلمانی
روش و مشرب گوته به عنوان یک شاعر
تفسیر دو اثر ناتمام گوته
حدود قدرت تیتان‌ها
تاریخچه‌ی اسطوره‌ی پرومتئوس
درام پرومتئوس، اثر گوته
درام پاندورا
2: هولدرلین از نگاه گادامر
اهمیّت و جایگاه هولدرلین در ادبیات آلمان
هولدرلین و عهد باستان
آراء و اندیشه‌های هولدرلین
خدا و خدایان
شب تاریخ غرب
اسطوره‌ی تیتان‌ها
شعر و شاعری
3: تفسیر گادامر از اشعار ریلکه
شعر و نشانه‌گذاری
غزلی برای اورفئوس
تفسیر وجود از نظر ریلکه و نقد آراء رومن گاردینی
جهان شاعرانه‌ی ریلکه
فرشته در شعر ریلکه
نقد توجّه گاردینی به بیوگرافی شاعر
گفته و ناگفته در شعر
واژگونی اسطوره‌سازی در اشعار ریلکه
سوگنامه‌های دوئینو
گفتمان شاعرانه به‌منزله‌ی یک اسطوره
نتیجه‌گیری
فهرست منابع