آمده ام، آمدم ای شاه پناهم بده
خط امانی ز گناهم بده
ای حرمت ملجأ درماندگان
دور مران از در و راهم بده
لایق وصل تو که من نیستم
اِذن به یک لحظه نگاهم بده

فقه و  اصول اعتقادی شیعه بر این باور است که «ائمه (ع) نور واحدند» و اگر هر کدام از این بزرگواران به جای دیگری بودند، همان رفتار و منش را بروز می‌دادند، اما به سبب اقتضائات هر دوره یا علل دیگر معنوی که از عقل ما خارج است، ظهور برخی صفات برای برخی از این بزرگواران بیشتر بوده است؛ به عنوان نمونه امام حسین(ع)  اسوه فداکاری، ایثار، شهادت و بندگی خدا است و در مورد حضرت رضا(ع) طبق روایات تاریخی و همچنین بیانات علمای ربانی علمشان و مهربانیشان بیش از بقیه صفات به چشم می‌آید؛ امام کاظم (ع) می‌فرمایند: رسول‌الله را در خواب دیدم و فرزندم علی را اینگونه برایم وصف کرد: پسرت علی با نور الهی می‌بیند و از علم و حکت الهی لبریز است. فعالیت های علمی ایشان در آن دوره که گروه‌های مختلفی از منحرفان آل محمد (ص) فعالیت داشتند و برگزاری جلسات بحث و مناظره با بزرگان ادیان و مذاهب مختلف و مغلوب کردن همه آنها.

در اهمیت مهرورزی از منظر امام رضا (ع) همین روایات کافی است که نیمی از عقل را دوستی با مردم و راحت کردن مومن را اسباب راحتی روز قیامت معرفی کرده است.  امام رضا (ع) فرمود: «دوستی با مردم نصف عقل است.» (۱)

امام رضا (ع) یاری رساندن به مردم را گذرگاهی برای دستیابی به بهشت می داند و مقامی ویژه در پیشگاه خداوند را برای یاری دهنده نوید می دهد. امام رضا (ع) فرمود: «بدانید که سپاسگزاری و شکرانه خداوند یکی ایمان به خداست و پس از آن پذیرش جایگاه و جانشینی اهل بیت(ع) پیامبر به عنوان جانشینان او است. اما بدانید سپاس و شکرانه الهی محبوب تر نزد خداوند کمک و یاری به برادران مومنتان در امور دنیایشان می باشد. زیرا همین دنیا گذرگاه راهیابی به بهشت خداوندی است. بنابراین شخصی که چنین کند از اشخاص ویژه نزد خداوند تبارک و تعالی خواهد بود. » (۲)

در این گزارش بنابر اسناد تاریخی موثق به برخی از این مهرورزی ها و مهربانی های امام مهربانی به اختصار اشاره شده است:

مهربانی با خانواده 

 رفت و آمد با خویشاوندان که در اصطلاح صله رحم نیز تعبیر می شود، یکی از نمودهای مهرورزی به شمار می رود که امامان معصوم (ع) همواره بر این مساله تأکید کردند و عواقب ترک آن را متذکر شده اند. صله رحم مرگ را به تأخیر انداخته و موجبات محبت را در میان خانواده افزایش می دهد. امام رضا(ع) در این باره فرموده اند: «شخصی که دوست دارد عمری بلند و روزیی فراوان داشته باشد، صله رحم به جای آورد.»(۳)
 یاسر خادم قمی در شمار راویان برجسته اهل بیت(ع) جای دارد، بویژه که وی یکی از راویان و گزارشگران اصلی زندگی حضرت رضا(ع) است در این باره نقل می کند: هنگامی که میان ما و شهر طوس هفت منزل باقی مانده بود، ابوالحسن (امام رضا) بیمار شد. چون به طوس رسیدیم بیماری او شدت یافت. چون آخرین روز زندگی او فرارسید، خیلی ضعیف شده بود. چون نماز ظهر گزارد به من گفت: «ای یاسر، بچه ها چیزی نخوردند؟ گفتم: ای آقای من! با این حالی که شما دارید چه کسی میل غذا خوردن دارد؟ امام برخاست و نشست و گفت: «سفره را حاضر کنید.» و هیچ یک از خدم و حشم نماند، مگر اینکه آنان را بر سر سفره نشیند و به احوالپرسی یکایک آنان پرداخت و چون غذا خوردند، گفت: برای زنان خوراک بفرستید و چنین کردند و چون از خوردن فارغ شدند از هوش رفت… (۴)

مهربانی با دوستان

رأفت و مهربانی حضرت امام رضا(ع) به دوستان و همسایگان نیز آنچنان زیاد بوده که روایات متعددی در این خصوص نقل شده است. موسی بن سیار یکی دیگر از صحابی نزدیک امام هشتم(ع) روایت کرد: در محضر امام رضا (ع) بودم که ناگاه صدای شیون به گوش رسید. بی درنگ امام به همان سمت رفت. در آن جا جنازه ای یافت که بستگان در کنار آن شیون می کردند. آن حضرت مانند مادری که فرزند خویش را در آغوش می گیرد، آن جنازه را در بغل گرفت و سپس فرمود: «هر شخصی که جنازه دوستی از دوستان ما را تشییع کند، آن چنان از گناهانش بیرون می شود که گویا تازه از مادر تولد یافته است. سپس حضرت در تشییع جنازه او شرکت کردند. (۵)

 طرح اینفوگرافیک از القاب حضرت علی این موسی الرضا(ع)

مهربانی با فقرا

از منظر امام رضا (ع) هیچ  عملی دوست داشتنی تر از مهربانی کردن به مردم و همدردی با فقرا نبود. این ویژگی بزرگ اخلاقی در زیارت ایشان چنین مطرح شده است: سلام و درود بر چاره ساز و فریادرس بیچارگان و سلام بر آن که سرزمین خراسان به برکت وجودش، خراسان شده است.» نمونه های بسیاری از سخاوت و بخشندگی ایشان و مهربانی نسبت به فقرا در منابع ذکر شده است، برای نمونه هنگامی که امام رضا (ع) در خراسان بود، آنچه داشت به فقیران اعطا می کرد که نوشته‌ اند در روز عرفه بوده است. امام آن چنان بخششی داشت که فضل بن سهل از نزدیکان امام به او ایراد گرفت و گفت: این کار شما ضرر است. امام در پاسخ فضل فرمود: هنگامی که چیزی را برای پاداش و سخاوت دادید، آن را از بین نبرید و بخشش، ضرر نیست، بلکه یک سود است. انفاقی که برای خشنودی و رضای خدا صورت می‌گیرد، زیان بار نیست، بلکه هزینه ای که برای اعمال غیرمشروع صرف می‌شود، زیان بار است، مانند پادشاهان و وزرایی که مقداری هزینه برای خوانندگان و بازیگران مصرف می ‌کنند. (۶)

 روایت زندگی امام رضا(ع) در کتاب «امام مهربانی ها»

مهربانی با بردگان‌

مهربانی نسبت به بردگان و رهایی و آزاد ساختن آن ها یکی دیگر از جلوه های ویژه مهربانی و مهرورزی امام رضا(ع)، بود. روایت شده است که ایشان هزار بنده را آزاد ساخت.
عبداللّه ابن صلت از نزدیکان امام مهربانی نقل می کند: یکی از مردم بلخ به او گفته است: به هنگام سفر با امام رضا (ع) به خراسان، من هم در طول سفر با او بودم. روزی به هنگام غذا خوردن، همه غلامان سفید و سیاه را احضار کرد و آنها دور او جمع شدند. من از آن حضرت پرسیدم: فدایت شوم، می‌خواهی غذایت را از این بردگان جدا کنم؟
امام مرا سرزنش کرد و فرمود: پروردگار تبارک و تعالی یکی است، مادر همه یکی است و پاداش بر اساس عمل است. مسلّما این گونه رفتار نزد ائمّه اهل بیت (ع) به منظور از بین بردن تفاوت رنگ و نژاد در میان مردم بوده و نیز عمل امام رضا (ع) در مسجد نشان دهنده عدم تبعیض است و اینکه هیچ کس بر دیگری برتری ندارد مگر اینکه تقوا پیشه کند و نسبت به دیگران عمل نیکو انجام دهد. (۷)

مهرورزی با غیرمسلمانان

در مرام و مسلک امام رضا (ع)، برخورد مسلمانان با غیرمسلمانان باید مبتنی بر اخلاق انسانی، احترام و مهرورزی، مدارا و تسامح دینی، آزادی فکر و بیان، مخاطب شناسی و آشنایی با زبان و متون مقدس دیگر ادیان و همزیستی مسالمت آمیز باشد. (۸) چنان که در شعری که به ایشان منسوب است فرمودند:

بسا دشمن پر کینه‌ای که با او صلح و سازش کردم و بر وی غالب آمدم. پس او را زیر بار عفو و بخشش برده و بزرگوار نموده‌ام.
و هر شخصی که بدی ها و اعمال زشت دشمن خویش را با احسان و نیکی از خود دفع نکند به روش بزرگواران و برتران عمل نکرده است.
و برای از بین بردن کینه‌های قدیمی هیچ چیز را از دوستی و مؤدت و مهربانی با شتاب، بهتر و سریع تر نیافتم. (۹)

بنابراین امام رضا (ع) در برخورد با مخالفان نیز از روش هایی شایسته بهره می گرفت که یکی از آن ها، احترام و بزرگ داشت فرد بود. ایشان در مناظرات، ادب را در نهایت حد خویش رعایت می کرد و از سرافکندگی دیگران و ناکامی آن ها در پاسخ دادن به سوالات، اظهار مسرت نمی کرد و بعد از اینکه می دید، خصم به زانو درآمده و سکوت کرده یا تقاضا می کرد که از دیگری سوال شود، او را تحقیر نمی کرد.  

منبع:

۱.مجلسی، بحارالانوار، ج. ۷۸، ص. ۳۳۵، قرشی، باقر شریف، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا علیه السلام، ج. ۲، ص. ۱۴۰

۲.شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج. ۲، ص. ۱۶۷ به نقل از: ایزدی فرد، علی اکبر و سیدمجتبی حسین نژاد، ۱۳۹۵، اخلاق حقوق محور درسیره و سبک زندگی امام رضا (ع)

۳.بحارالانوار، ج. ۷۱، ص. ۹۱.امام علی بن موسی الرضا علیه السلام، ص. ۵۶

۴.حکیمی، محمدرضا، الحیات: دایره المعارفی اسلامی…، ج. ۸، ص. ۳۸۹؛ همچنین شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج. ۲، ص. ۴۹۸

۵.شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج. ۲، ص. ۳۳۸

۶.قرشی، باقر شریف، پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا علیه السلام، ج. ۱، ص. ۶۰-۶۴

۷. همان ص ۶۵

۸.گنجور، مهدی، بیدهندی، محمد، امام رضا علیه السلام و الگوی رفتار ارتباطی با پیروان سایر ادیان و مذاهب : مسئله پلورالیسم دینی-هنجاری- در فرهنگ رضوی، ص. ۲۱۵

۹.همان، ص. ۲۴۵