"نایین شهر هزاره های تاریخی" هفتمین کتاب از سلسله مجموعه‌های فرهنگ و معماری دفتر پژوهش‌های فرهنگی است که مولف به جنبه‌های مختلف معماری و فرهنگ این منطقه واقع در کویر مرکزی ایران را پرداخته است.

هدف از انتشار مجموعه معماری و فرهنگ، فراهم آوردن زمینه‌ای مناسب برای توجه به هویت و فرهنگ ایرانی در عرصه هنر و معماری و شهرسازی بیان شده تا با فهم مفاهیم نهفته در آن، بتوان در مسیر کشف مفاهیم نو و ارتقا این هنر، ساماندهی و ساخت و ساز فضای کار و زندگی گام‌هایی اصولی برداشت.

"حسین سلطان زاده" نویسنده این مجموعه در پنج فصل و زیربخش های متعدد و مرتبط با تاریخ، معماری و هنر کویر نایین است و در مقدمه چاپ دوم کتاب می‌نویسد:

بافت قدیمی نایین تخریب و فرسوده شده و کمتر کسی در آنجا زندگی می‌کند. به نظر می رسد فرآیند دگرگونی در آن بیشتر به سبب بی‌توجهی و مطالعه، برنامه‌ریزی، تصمیم‌گیری مناسب از سوی متخصصان، مشاوران و نهادهای مسوول بوده است.

پیشینه تاریخی شهر بویژه بعد از ورود اسلام به ایران، خصوصیت‌های اجتماعی و کارکردی شهر، ویژگی‌های کالبدی، فضاهای هنری و انواع فضاهای معماری به همراه ۲ پیوست، تصاویر و منابع، محتوای این کتاب را شامل می‌شوند.

نایین دارای هفت محله است. شهری که مهاجرت اعیان و بزرگانش به دیگر استان‌ها و شهرها از اعتبار بافت تاریخی آن کاسته اما مسجد جامع و بابا عبدالله و مزارهای آن همچنان پابرجا و ماندگار هستند.

حدود یک سوم فضای بافت تاریخی آن ویران یا متروکه است و بقیه فضاها نیز مناسب زندگی و گذران عمر نیست.

نویسنده کتاب که در سال های ۱۳۶۵ و ۱۳۷۶ کتاب «تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران» را دوبار به چاپ رسانده در صفحه ۱۲ کتاب راه حل هایی پیشنهاد می کند و می‌گوید: در این بررسی‌ها برای احیای بافت تاریخی نایین یه این نتیجه رسیده که تنها با طرح ها و اقدام‌های محافظه کارانه معمولی مانند تعریض معابر، تدارک برخی از خدمات تسهیلات شهری، احداث ساختمان های عمومی، بدنه‌سازی بعضی از معابر و همچنین ایجاد امتیازهایی برای ساکنان آن نمی‌توان شاهد احیای این بافت بود.

راه حلی که برای احیای بافت مناسب به نظر می‌رسد؛ ایجاد یک مرکز شهر به شکل یک میدان شهری، برای بافت تاریخی است که مهمترین فضاهای اداری، خدماتی، اجتماعی، تجاری و ورزشی-متعلق به بافت تاریخی و فضاهای مجاور آن-در پیرامون آن شکل بگیرند.

وجود و استقرار مسجد امتیاز حقوقی شهرهای زمان قدیم نسبت به روستاها، برای هر خطه بوده که تاثیر اسلام در ساختار شهرهای ایران را نمایان می‌کند.

علاوه بر مسجد، مدرسه علوم دینی، خانقاه یا زاویه مخصوص صوفیان و دراویش، حسینیه‌ها، تکیه‌ها و مزارها نیز در این میان تاثیرگذارند. مسجد جامع هر شهر، مرکز ثقل آن دیار بوده که پیرامونش بازار، گذر و مراکز عمومی و اصلی هر خطه مستقر و به آسانی قابل دسترسی بوده‌اند.

ضمن اینکه اثر بی نظیر وقف در جامعه اسلامی مردم را به احداث بناهای موقوفه ای تشویق می‌کرده است.

تاثیر دین اسلام در معماری ایران زمین نیز به خوبی عیان و هویداست. درونگرایی و پوشیده بودن، یکی از اصول و ارکان این هنر است. البته استان‌ها و شهرهای شمالی کشورمان چه در گذشته و چه امروز از این قاعده مستثنی بوده و هستند.

قبله، اصل محرم بودن، منار و گنبد عناصر و شاخص‌های مهم سیمای شهری بوده‌اند.

بافت تاریخی کویر نایین، ۳۸ هکتار است و گویا نایین بیشتر از آنکه زیربخشی از ولایت اصفهان باشد، تحت امر ولایت یزد بوده است.

تاریخ احداث بنای مسجد جامع نایین را قرن اول یا اوایل قرن چهارم هجری قمری نوشته‌اند.

این وادی را در اسناد تاریخی «قصبه» خطاب می‌کرده اند که از سال ۱۳۲۰ خورشیدی شهر شده و حمدالله مستوفی در کتاب «نزهه القلوب» این خطه را شهری کوچک معرفی کرده است که دور قلعه‌اش چهارهزار قدم بود. حقوق دیوانی شهر در آن زمان(نیمه اول قرن هشتم هجری) دو تومان و ۲۰۰ دیناز بود.

تنها یک محله بنام کلوان از هفت محله نایین بازارچه داشته و اولین مسجد نایین هم در محله قدیمان احداث شده است.

هر محله یک حمام و حسینیه یا میدانچه داشته و ۲ یخچال بزرگ در بیرون شهر آب گوارای اهالی و نگهداشت اقلام فاسدشدنی را عهده دار بوده‌اند.

علاوه بر سلسله مقتدر صفویه، دوره ایلخانان هم زمانه توسعه شهرهای ایران و نایین است که سازه امامزاده سلطان سید علی نیز در همین دوره ساخته شده است.

معماری فضاهای امروزی حسینیه ها و میدانچه ها مربوط به اواخر دوره قاجار و پهلوی اول است.

اقتصاد این شهر بر کشاورزی و صنایع دستی استوار است. ۲۰ کارگاه کاشی و ۱۲ کارگاه سفال در کنار عبابافی معروف نایین که کُرک آن از کرمان تامین می‌شده اساس اقتصاد و معیشت این منطقه را شکل می دهند.

پیوندهای اجتماعی در نایین، محله‌ای و مسلکی بوده که در دوره ای همچون مشروطه دو محله مخالف آن و ۵ محله مشروطه خواه و حامی نهضت بوده‌اند.

تعدادی چند از تصاویر سیاه و سفید کتاب به نارنج یا نارین قلعه اختصاص دارند.

درباره خوانایی بناها در صفحه ۷۹ کتاب نوشته اند: یکی از ویژگی‌های مهم بیشتر بناهای کویر نایین هماهنگی بین شکل و کارکرد آنهاست. وضوح این هماهنگی به گونه‌ای است که به ندرت اتفاق می‌افتد ناظری از روی شکل عناصر و بناها به کارکرد آنها آگاه نشود.

نویسنده برای نوشتن کتاب از ۳۶ منبع تاریخی، دانشگاهی، آماری و سفرنامه ای بهره برده، تاکنون ۱۷ کتاب تالیف کرده و ۵ مجموعه ترجمه شده در موضوع معماری دارد.

دفتر پژوهش های فرهنگی کتاب «نایین شهر هزاره های تاریخی» را در ۳۲۸ صفحه با عکس روی جلدی از رعنا جوادی منتشر و روانه بازار مطالعه و کتاب کرده است.