در کتاب چیستی ماهیت جرم و انواع مسوولیت در شخص نائم، تالیف سید محمدرضا موسوی فرد، به بررسی ماهیت جرم در خواب، انواع مختلف آن از نقطه‌ نظر علم پزشکی و به بیان دیگر روانشناسی و روانپزشکی، تبیین جرم و مجازات و حیطه مسؤولیت کیفری افراد، بررسی تأثیر اراده و اختیار در ارتکاب جرم و در نهایت مسؤولیت مدنی یا عدم مسؤولیت مدنی شخصی نائم، پرداخته شده است.

در حوزه حقوق کیفری و حتی حوزه حقوق خصوصی به این بعد یعنی چیستی ماهیت جرم و انواع مسؤولیت در شخص نائم پرداخته نشده است و از جمله موضوعات بکر حقوقی است که مغفول مانده. افراد زمانی پاسخگو و مسؤولند که دارای اراده و اختیار بوده بنابراین زمانی که مدرک نباشد، نمی‌توان فردی را مسئول اعمال خود دانست، چرا که در قبال امر و نهی قانون‌گذار تکلیفی نداشته و علی‌القاعده، خطاب قانون‌گذار متوجه کسانی است که مختار و مدرک بوده و قدرت بر اجابت آن دارند.

به دنبال طرح مباحث فوق، همانطور که می‌دانیم، خواب امری طبیعی و فطریست و این وجه در وجود هر انسانی نهفته بوده و گریزی از آن نیست و این وضعیت به صورت ناخواسته بر شخص غالب می‌شود. در چنین حالتی ممکن است، فرد در حین خواب، با حرکت یا غَلت زدن، جنایتی را مرتکب گردد. در این وضعیت، تحقق رفتاری که، در قوانین جزایی دارای وصف مجرمانه است و انتساب آن به شخص خواب و قابلیت تحمّل تبعات جزایی رفتار مجرمانه او، از جمله شرایط تحقق مسؤولیت کیفری شخص خواب به شمار می‌آید.

پس از حق حیات، انسان داراى حق آزادى است که بر اساس آن، نسبت به غیر خدا آزاد است و این، ارمغان اسلام در چهارده قرن پیش و پیام همه انبیاء الهى است. در عین حال، هیچ عاقلى نمى‌تواند بپذیرد که جامعه انسانى، بدون نظم و قانون باشد، وجود قانون ضرورت دارد. اگر چه سبب محدود گشتن انسان و کم شدن آزادى او گردد. با تشکیل جوامع انسانی، روابط بین افراد ناشی از نیازهای طبیعی و احتیاجات اجتماعی بر مبنای در کنار هم و با هم زیستن ایجاد می‌شود. این روابط با داده‌های مختلف، اخلاقی، روانی، اجتماعی، سیاسی، کنار هم و با یکدیگر به نحو چشمگیری مرتبط می‌شوند.

جامعه در این استقرار و شکل‌گیری به ناچار به نظمی، از یک سو طبیعی و از سوی دیگر قراردادی، که از سنت‌ها، آداب، رسوم و ملیّت و مذهب و... ریشه می‌گیرد، روی می‌آورد. در این میان ممکن است اعمالی از سوی برخی از افراد جامعه انجام پذیرد که این نظم را دستخوش التهاب نماید، چیزی که غالباً مورد پذیرش اجتماع نیست. بدیهى است که جامعه‌اى متشکل از انسان‌هایى این چنین، اگر داراى نظم و قانونى درست نباشد، مزاحمت و درگیرى و هرج و مرج و فساد، آن را نابود خواهد ساخت. برای مقابله با این پدیده قوانین من‌جمله حقوق جزا، با ارائه تئوری‌های لازم، روابط و مناسبت‌های فی مابین اعضاء جامعه را تنظیم می‌نماید و از طریق مؤسسات اجرایی خویش، حاکمیت قانون و مقررات را بر این روابط تضمین می‌کند. در حیطه حقوق جزا، اجتماع در مقابل رفتاری که به افراد جامعه آسیب وارد می‌نماید و نظم اجتماعی را دستخوش آشوب می‌سازد.

به عبارت دیگر در مقابل عمل مجرمانه یا جرم، واکنش نشان می‌دهد و بزهکار را در صورت وجود شرایط و مقتضیّات لازم مجازات می‌نماید. برای اینکه فرد قابلیت پذیرش بار تَبعات جزایی رفتار خویش را تحمل کند، می‌بایست از وضعیت و صفات خاصی برخوردار باشد. این شرایط و ویژگی‌ها، اوضاع و احوالی هستند که به متن قانونی حاکم بر موضوع، فعل یا ترک فعل انجام شده و خصوصیات شخص مرتکب مربوط می‌گردد.

در بخشی از کتاب چیستی ماهیت جرم و انواع مسولیت در شخص نائم (the nature of crime and kinds of responsibilities of an asleep person) می‌خوانیم:

ریشه بسیاری از اصطلاحات پزشکی، از یونان است. کلمه (hepnoss) خواب مصنوعی نیز از نام (hypnos) خدای خواب یونانیان گرفته شده است.

در یونان باستان، هم که مثل همیشه کم خوابی برای عده‌ای مسئله و گرفتاری بود، با دعا و استفائه به درگاه خدای خواب که هیپنوس نامیده می‌شد؛ یک خواب عمیق و شیرین را آرزو می‌کردند. لغت هیپنوتیزم، براساس همین زمینه تاریخی، صدها سال بعد به این پدیده اطلاق گردید.

در روم قدیم کسانی که به عللی به خواب عمیق فرو می‌رفتند و کسی نمی‌توانست آن‌ها را پیدا کند؛ این حالت را حمل بر تسلط یا تسخیر روحی یک خداگونه می‌کردند؛ بنابراین حتی در آن دوران هم یک تفاوت علمی بین خواب معمولی و خواب هیپنوتیزم وجود داشته است.

در روم قدیم هم خدایی برای خواب وجود داشته که سومنوس نامیده می‌شد؛ این خدا در ایجاد انواعی از خواب‌های غیر عادی مؤثر شناخته می‌شد.

در عده‌ای از خانواده‌ها در عصر کنونی نیز افرادی سالم و طبیعی پیدا می‌شوند که شب‌ها در حالت خواب و بی‌خبری کارهای را انجام داده و بعد خواب می‌بینند؛ بدون آنکه صبح روز بعد اصلاً خاطره‌ای از این کارها داشته باشند. در پزشکی نوین، به این حالت خوابگردی و یا به اصطلاح سوفیا مبولیسم می‌گویند؛ که در ترکیب آن نام خدای خوب روم قدیم به چشم می‌خورد. این حالت عیناً در مراحل پیشرفته و عمیق خواب هم به چشم می‌خورد.

هیپنوتیزم نیز نوعی از خواب بودن در عین بیداری است. در زبان فارسی و من جمله، متون عمیق و ریشه‌دار عرفانی ما اصطلاحات فراوانی هم معنا با هیپنوتیزم مانند: جذبه، شوریدگی، سرمستی، خلسه، وجد و... به چشم می‌خورد.

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات و مفاهیم
1-2- مفهوم و قلمرو مسؤولیت مدنی و بنای آن
1-3- مفهوم مسؤولیت مدنی
فصل دوم: مفهوم تقصیر و عناصر آن
2-1- مفهوم تقصیر
2-2- عناصر تقصیر
2-3- عنصر مادی تقصیر
2-4- فعل زیان‌بار ناشی از عمل نائم
فصل سوم: مسؤولیت مدنی نائم
3-1- اصطلاح مسؤولیت مدنی در فقه
3-2- اصطلاح مسؤولیت مدنی در حقوق
3-3- مبانی مسؤولیت مدنی ضمائم
3-4- آثار مسؤولیت مدنی نائم
فصل چهارم: مسؤولیّت کیفری شخص خواب
4-1- شرایط تحقّق مسؤولیت کیفری شخص خواب
4-2- آثار مسؤولیت کیفری شخص خواب