در کتاب پارادایم‌های علم و نظریه‌های برنامه درسی نوشته‌ی رحمت اله مرزوقی، سعی شده است تا نظریه‌های برنامه درسی بر اساس پارادایم‌های تولید علم پوزیتویستی، تفسیری، انتقادی، و پست مدرنی ساماندهی و طبقه‌بندی شوند.

مفهوم "علوم تربیتی" از جمله مفاهیمی است که در روند توسعه علوم انسانی و اجتماعی در قرون اخیر مطرح شده است. واژه "علوم تربیتی" اولین بار به‌ وسیله مارک آنتوین ژولین (1962) جایگزین مفهوم پداگوژی گردید. وی آرزوی توسعه و تحول جهانی علوم تربیتی را داشت. در پداگوژی فرآیندها و روش‌های آموزشی و یا حوزه "عمل" تعلیم و تربیت مورد توجه قرار می‌گیرد. در صورتی‌که علوم تربیتی به مطالعه پدیده تعلیم و تربیت فارغ از هرگونه محدودیت علمی و عملی می‌پردازد که از این نظر با حوزه عمل نیز تا حدودی گسست ایجاد ‌می‌کند. با این حال، این تلقی وجود دارد که باید از اندیشه‌های علوم تربیتی وارد حوزه پداگوژی گردید.

"علوم تربیتی" به مجموعه علوم و معارفی اطلاق می‌شود که موضوع تحقیق و مطالعات آن، فعالیت‌های گوناگون نظری و عملی در حوزه تعلیم و تربیت انسان است. یعنی فعالیت‌هایی که دربرگیرنده‌ی دیدگاه‌ها و نظریه‌های تربیتی، روابط و مناسبات تربیتی، نهادها و سازمان‌های تربیتی و تمامی عرصه‌های مرتبط با حوزه تعلیم و تربیت انسان در سطح نظری، عملی، کلان و خرد می‌باشد. یکی از قلمروهای علمی در مجموعه رشته‌های علوم تربیتی، رشته "مطالعات برنامه درسی" است که در آن دیدگاه‌ها و نظریه‌های گوناگون و متنوعی حول موضوعات و مباحث مرتبط با این رشته مطرح می‌گردد.

ارزیابی کلی طبقه‌بندی‌های انجام شده درباره نظریه‌های برنامه درسی حاکی از آن است که علیرغم تلاش فراوان محققان، همچنان ابهاماتی در "طبقه‌بندی نظریه‌های برنامه درسی" وجود دارد. به نظر می‌رسد که دلیل عمده این گونه ابهام‌ها، تنوعات و تکثر در طبقه‌بندی‌ نظریه‌ها، عمدتاً ناشی از بی‌توجهی برخی از محققان نسبت به پیش فرض‌های این گونه دسته‌بندی‌ها بوده است. به عبارت دیگر، می‌توان گفت که طبقه‌بندی نظریه‌های برنامه درسی براساس پیش‌ فرض‌های "پارادایم‌های تولید علم" که هر کدام نیز مبتنی بر پیش فرض‌های هستی شناختی، انسان شناختی و معرفت شناختی خاص خود می‌باشد، صورت نگرفته است.

در بخشی از کتاب پارادایم‌های علم و نظریه‌های برنامه درسی می‌خوانیم:

پوزیتویسم نوعی رویکرد به علوم انسانی، اجتماعی و تربیتی است که برای اولین بار در ابتدای قرن نوزدهم در آثار آگوست کنت (1789- 1857) مطرح گردید. وی به عنوان یک "فیلسوف علم" و یک جامعه‌شناس فرانسوی ادوار تاریخی زندگانی بشری را در سه دوره الهیاتی، متافیزیکی و دوره "پوزیتو" یا علمی تقسیم نمود، که ذهن و اندیشه‌های بشری در هر کدام از ادوار فوق دستخوش تحولاتی بوده است در دوره نخست تفسیر حوادث براساس نیروهای ماوراءالطبیعه یا خدایان بوده است، در دوره دوم تفسیر حوادث براساس اصل علیت هرچند نه به شکل تفصیلی مطرح شده است، اما در دوره سوم شناخت علل حوادث براساس روش‌های تجربی و در درون طبیعت صورت گرفته است (کنت، 1893). کنت معتقد بود که پدیده‌های انسانی و اجتماعی اموری به هم مرتبط هستند و در عین حال که نظامی طبیعی هستند، از قوانین ثابتی نیز پیروی می‌کنند. لذا وظیفه دانشمندان حوزه علوم انسانی کشف این قوانین است، قوانینی که مانند قوانین علوم طبیعی هستند. به همین دلیل نیز امکان دستیابی به ایده "وحدت علوم" انسانی و طبیعی وجود دارد (به نقل از فروند، 1362، ص 61-62).

از منظر هستی‌شناسی و یا اینکه "چه چیزی" وجود دارد؟ پارادایم پوزیتویستی بر این باور است که طبیعت "مادی" است و مبتنی بر روابط علّی و معلولی می‌باشد و امکان کشف روابط بین آن‌ها وجود دارد. به عبارت دیگر، "واقعیت" چیزی است که مستقل از "ذهن" انسان و کاملاً عینی و سازمان یافته است و به وسیله قوانین حاکم بر آن و بدون دخالت اراده انسان، اداره می‌شود. به این معنا که این واقعیت نه تنها براساس تقاضا و اراده انسان تغییر نمی‌کند، بلکه خود را بر اراده و خواست انسان تحمیل می‌کند، به گونه‌ای که آدمی می‌تواند واقعیت و وجود مستقل آن را از ذهن و اراده خود احساس نماید.

این واقعیت مستقل از ذهن و به صورت عینی و مستقل از برداشت‌ها و تفسیرهای وی الگویافته است، و به شکلی منظم، باثبات می‌باشد، و نظم حاکم بر آن نیز از طریق روش‌های تجربی قابل شناسایی است (نیومن، 1997، ص 64). به عبارت دیگر، نظام یافتگی مذکور منتظر و در انتظار "کشف" به ‌وسیله انسان است تا به زندگانی و امور وی نظم ببخشد. به همین دلیل، مدل‌سازی رفتار انسان امکانپذیر است. از این منظر، می‌توان گفت که امکان مدل‌سازی زندگانی آدمی و تعلیم و تربیت وی از طریق کشف قوانین حاکم بر طبیعت، زندگانی و رشد انسان وجود دارد.

فهرست مطالب
فصل اول: معنا حدود برنامه درسی
مقدمه
تعریف برنامه درسی
عناصر برنامه درسی
معنا و مفهوم فلسفه علم برنامه درسی
پارادایم‌های علم و نظریه‌های برنامه درسی
فصل دوم: پارادایم پوزیتویستی نظریه‌های برنامه درسی
پیشینه و پیش فرض‌های پارادایم پوزیتویستی
پارادایم پوزیتویستی و نظریه‌های برنامه درسی
فصل سوم: پارادایم تفسیری نظریه‌های برنامه درسی
پیشینه و پیش فرض‌های پارادایم تفسیری
پارادایم تفسیری و نظریه‌های برنامه درسی
فصل چهارم: پارادایم انتقادی نظریه‌های برنامه درسی
پیشینه و پیش فرض‌های پارادایم انتقادی
پارادایم انتقادی و نظریه‌های برنامه درسی
فصل پنجم: پاردایم پست مدرن نظریه‌های برنامه درسی
پیشینه و پیش فرض‌های پارادایم پست مدرن
پارادایم پست مدرنیسم و نظریه‌های برنامه درسی
فصل ششم: تحلیلی اجمالی بر روند نظریه‌‌پردازی و توسعه رشته مطالعات برنامه درسی در ایران
مقدمه
مفهوم و پیش فرض‌های بومی‌‌سازی
آسیب‌شناسی روند شکل‌گیری و توسعه رشته مطالعات برنامه درسی در ایران
منابع