اعتیاد به مواد مخدر در ایران بلایی خانمان‌سوز است که تاریخچه‌ای طولانی در  دارد. آمارها نشان می‌دهند که علاوه بر وجود بیش از چهارمیلیون معتاد مستمر و تفننی در کشور، گردش مالی پول‌های کثیف حاصل از سوداگری مرگ، هر ساله میلیاردها تومان به اقتصاد کشور لطمه وارد می‌کند و تجارت غیرقانونی مواد مخدر را می‌توان یکی از بزرگترین چالش‌های اقتصاد کشور دانست.

آمار معتادان در آیینه تاریخ

درباره تعداد معتادان در دوران‌های گذشته، اطلاعات چندانی در دسترس نیست. هرچند اولین مشاهدات تاریخی از مصرف مواد مخدر به کتاب‌های تاریخی و پزشکی دوران غزنویان باز می‌گردد، اما در این آثار نیز مشخص است که ایرانیان پیش از آن نیز با مصرف مواد مخدر و تاثیرات سوء آن آشنا شده‌اند. تحقیقات مختلف تاریخی نشان می‌دهند که اولین نشانه‌های شیوع سوءمصرف مواد مخدر در ایران، در دوران صفویه دیده شده است؛ اما شواهد تاریخی حاکی از شیوع گسترده اعتیاد در میان ایرانیان و در دوران قاجار دارند.

تقریباً تمامی گزارش‌ها، سفرنامه‌ها، خاطره‌نویسی‌ها و مانند آن که به دست جهانگردان و متفکران داخلی و خارجی نوشته‌ شده‌اند، از آمار بالای سوءمصرف مواد مخدر خبر می‌دهند. «هاشم آغاجری» و همکاران، در پژوهشی با عنوان «علل رواج اعتیاد در جامعه‌ی عصر قاجار و آثار اجتماعی آن» نشان می‌دهند که وضعیت جامعه‌ی ایرانی در دوران قاجار، تا چه اندازه بر اثر سوءمصرف مواد مخدر در کشور، آشفته و درهم ریخته است. طبق گزارش‌های موجود مشخص شده است که نه تنها بسیاری از مردم که حتی بسیاری از بزرگان و درباریان در این دوران دچار اعتیاد به سوءمصرف مواد مخدر بوده‌اند.

گزارش‌ها و آمارها نشان می‌دهد در دوران قاجار سوءمصرف مواد مخدر، در شکلی گسترده در میان طبقات مختلف جامعه ایرانی رواج داشته است.

در دوران پهلوی اول و دوم نیز مصرف گسترده مواد مخدر همچنان ادامه یافت و طرح‌ها و برنامه‌ها برای مقابله با این ماده مخدر به نتیجه خاصی نرسیدند. برخی از اقدامات دولت پهلوی اول برای مقابله با تریاک حتی با اعتراض دسته‌جمعی معتادان شهرهای مختلف نیز مواجه شد تا جایی که اسناد و نامه‌های به جا مانده از این دوران که مرحوم «عبدالحسین نوایی» در برخی گزارش‌های خود به گردآوری آن‌ها همت گماشت، نشان از آن دارد که معتادان با نگارش نامه‌های سرگشاده، خواهان تامین تریاک خود از سوی دولت شدند.

در پژوهش «مهشید لطفی‌نیا» ،در همین ارتباط می‌خوانیم که به گواهی اسناد موجود در سال ۱۳۲۵، ۱۷۰ «شیره‌کش خانه» به صورت علنی در تهران و در مجموع کشور ۵۲۵ شیره‌کش خانه رسمی دایر و صدها شیره‌کش خانه مخفی نیز مشغول به فعالیت بوده‌اند. برخی گزارش‌ها نیز حاکی از آن است که برخی از درباریان یا نزدیکان به دستگاه دولتی در دوران پهلوی دوم به مواد مخدر اعتیاد داشتند و حتی به قاچاق و خرید و فروش آن نیز مبادرت می‌کردند، هرچند آمار مشخصی درباره تعداد معتادان به مواد مخدر در آن دوران وجود ندارد.

مبارزه با اعتیاد پس از انقلاب اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مبارزه با اعتیاد شکلی بسیار جدی به خود گرفت و تلاش‌های فراوانی برای مقابله با آن صورت پذیرفت. حال پرسش اساسی این است که اکنون در ایران چه تعداد معتاد به مواد مخدر وجود دارد. هرچند آمارهای رسمی اعلام شده از سوی مسوولان امر، تفاوت‌هایی با یکدیگر دارد، اما این تفاوت‌ها چشمگیر نیستند و براساس آن می‌توان به برآوردهایی کلی در این زمینه رسید.

 طبق آخرین آمار رسمی که توسط «محمد ترحمی»، مدیرکل دفتر حقوقی و امور مجلس ستاد مبارزه با مواد مخدر کشور، در تاریخ چهارم آبان ۱۳۹۸ ارائه شده است در کشور « ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار معتاد دائم وجود دارد و حدود ۵۸ هزار نفر معتاد متجاهر و حدود یک میلیون و ۴۰۰ هزار نفر معتاد تفننی هستند». این آمار با آماری که «ناصر اصلانی» معاون مقابله با عرضه و امور بین‌الملل ستاد مبارزه با مواد مخدر در تاریخ ۲۳ مهر ۱۳۹۸ اعلام کرده است، اندکی متفاوت است. اصلانی گفته بود که « ۲ میلیون و ۸۰۸ هزار معتاد مستمر و یک میلیون و ۶۰۰ هزار مصرف کننده تفننی در کشور وجود دارد». اصلانی در اظهارات خود افزوده بود که بر طبق آمارها، «از سال ۱۳۵۷ به مدت ۱۰ سال مصرف مواد مخدر در کشور کنترل شد اما از سال ۶۷ تاکنون افزایش شیوع به مصرف داریم». سردار «اسکندر مومنی» دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر نیز اظهاراتی مشابه اظهارات اصلانی داشته است و از همین رقم سخن به میان آورده است. در مقابل، «همایون هاشمی»، عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی، در تاریخ ۲۱ تیرماه ۱۳۹۷ گفته بود که بیش از سه میلیون معتاد به مواد مخدر در کشور وجود دارد که به نظر می‌رسد منظور وی مجموع تعداد معتادان مستمر و تفننی باشد. «علی محمد زنگانه» مدیرکل پیشگیری‌های اجتماعی و فرهنگی معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضاییه، در تاریخ ۱۰ بهمن ۱۳۹۷ اما از وجود ۷۰ هزار معتاد متجاهر، سخن به میان آورده بود.

پس از انقلاب اسلامی، تلاش‌ها برای مقابله با سوءمصرف مواد مخدر شدت گرفت و طرح‌ها بسیاری برای جمع آوری معتادان و برخورد با فروشندگان مواد مخدر اجرایی شد.

«پرویز افشار»، سخنگوی ستاد مبارزه با مواد در تاریخ چهارم شهریور نیز از وجود ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار معتاد تفننی مستمر سخن به میان آورد و گفت که نیمی از این افراد معتاد مستمر هستند و ۱۰ درصد از کل معتادان کشور را زنان تشکیل می‌دهند. وی همچنین افزوده بود که ۲.۱ درصد دانش‌آموزان مقطع دوم متوسطه در کشور، تجربه یکبار مصرف مواد مخدر در زندگی را داشته‌اند.

همچنین «حمید صرامی» مدیرکل دفتر تحقیقات و آموزش ستاد مبارزه با مواد مخدر در آبان‌ماه سال گذشته پیش‌بینی کرده بود که تعداد ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار معتاد احتمالا به سه میلیون و ۳۵۰ هزار تن افزایش خواهد یافت.

سوءمصرف مواد مخدر و ضربه به امنیت و اقتصاد کشور

با توجه به اینکه ایران در خط مقدم مبارزه با قاچاق مواد مخدر و در مسیر شاهراه قاچاق و توزیع مواد مخدر جهان قرار دارد، بدیهی است که آسیب‌های فراوانی به اقتصاد و امنیت کشور وارد شود. آمارها حاکی از آن هستند که از زمان انقلاب تاکنون، ۴ هزار نیروی نظامی، انتظامی و امنیتی کشور در راه مبارزه با خرید و فروش مواد مخدر، به شهادت رسیده‌اند.

شهادت نیروهای نظامی، انتظامی و امنیتی، تنها هزینه مبارزه با مواد مخدر در ایران نیست. در همین ارتباط، ترحمی دبیرکل دفتر حقوق و امور مجلس ستاد مبارزه با مواد مخدر گفته بود که «قاچاق مواد مخدر سالیانه ۱۶۷ هزار میلیارد تومان گردش مالی دارد و به اقتصاد کشور خسارت وارد می‌کند.». در عین حال برآوردها حکایت از آن دارد که باندهای مافیایی سالیانه تلاش دارند تا به پولشویی حدود ۸۰ هزار میلیارد تومان بپردازند که بطور قطع ضربات سنگینی به اقتصاد کشور می‌زند. دولت ایران سالیانه میلیاردها ریال صرف هزینه مقابله با اثرات سوء مصرف مواد می‌کند و طبق اظهارنظرهای مسوولان، در حال حاضر ۷۴۰۰ مرکز درمانی و کاهش آسیب در زمینه اعتیاد در کشور فعالیت می‌کنند.

«محمدرضا ابراهیمی» دبیر شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر نیز گفته بود که اعتیاد کارگران و نیروی کار به اقتصاد کشور آسیب می‌زند و کارخانه‌ها و شرکت‌ها باید به مبارزه با این پدیده شوم همت گمارند و تلاش‌هایی را برای مصون‌سازی کارگران صورت دهند. «حمیدرضا شمسی» معاون پیشگیری بهزیستی تهران نیز در خردادماه ۱۳۹۷ نیز گفته بود که هزینه هر فرد معتاد، روزانه ۲۰ تا ۳۰ هزار تومان است.

تمامی این گزارش‌ها نشان می‌دهند که به رغم توجه بسیاری از مردم به اثرات سوءمصرف مواد مخدر بر سلامت و زندگی اجتماعی افراد، بسیاری نسبت به هزینه‌های سنگین آن بر اقتصاد خانوار و منابع ملی آگاهی ندارند. بر طبق آمارها با کاهش میزان سوءمصرف مواد مخدر، می‌توان سالیانه از صرف میلیاردها تومان از بودجه ملی جلوگیری کرد و به جای آن دولت بودجه مذکور را صرف امور رفاهی جامعه نماید. امری که تنها با مبارزه بیش از پیش با سوءمصرف مواد مخدر حاصل خواهد شد. 

منابع:

- سیمین فصیحی و فریده فرزی، مسئله تریاک در جامعه عصر رضاشاه: پدیده اعتیاد، آثار سوء اجتماعی آن و راهکارهای دولت در مقابله با آن، ۱۳۹۴

- علی اکبر علیمردانی، مواد مخدر و رژیم پهلوی، ۱۳۸۸

- مهشید لطفی‌نیا، تریاک و اقدامات انجمن مبارزه با تریاک و الکل، ۱۳۷۱

- عبدالحسین نوایی، اسنادی از داستان تریاک، ۱۳۷۷

- عبدالحسین نوایی، ماجراهای منع تریاک، ۱۳۷۰