جعفر برزگر
برگزاری انتخابات به‌صورت الکترونیکی تکلیف قانونی وزارت کشور است که تا به امروز به دلیل مخالفت‌های شورای نگهبان عملیاتی نشده‌است. با این حال، برای ایجاد بسترهای قانونی محکم‌تر، دولت در لایحه جامع انتخابات مجددا بر انتخابات الکترونیک تاکید کرده‌است.

برگزاری انتخابات به صورت الکترونیکی در بین کارشناسان و نهادهای اجرایی متولی امر انتخابات مورد تاکید قرار گرفته‌است. قانون‌گذار در مجلس شورای اسلامی هم رای به برگزاری انتخابات الکترونیک داده و رهبری در سیاست‌های کلی انتخابات هم یکی از بندها را به این مسئله اختصاص داده‌اند. با این وجود به دلایل برخی نگرانی‌ها و تردیدها که از سوی شورای نگهبان مطرح می‌شود این شیوه در انتخابات ایران به صورت کامل به کار گرفته نشده است.

دولت تدبیر و امید در حوزه انتخابات وعده‌هایی به مردم داده و رئیس دولت «حسن روحانی» هم در سخنان خود بر این وعده‌ها تاکید کرده است. مسئله شفافیت در انتخابات، مشخص کردن معیارهای بررسی صلاحیت‌ها و... از جمله وعده‌های دولت در زمینه انتخابات است. برگزاری انتخابات به صورت الکترونیکی از جمله محورهای سخنان چند سال گذشته روحانی است که در آستانه انتخابات مجلس یازدهم هم تکرار شد.

علاوه بر این مسائل، وجود قوانین متعدد انتخاباتی و همچنین ضرورت به‌روزرسانی این قوانین باعث شد که وزارت کشور لایحه جامع انتخابات را آماده کند. در این لایحه وزارت کشور سعی کرده علاوه بر به روزرسانی و تجمیع قوانین انتخاباتی، مسائل جدیدی را هم که در حوزه انتخابات طرح شده مورد توجه قرار دهد. لایحه جامع انتخابات بعد از تکمیل در وزارت کشور در جلسه ۳ بهمن ۱۳۹۷ هیئت وزیران با قید یک فوریت و با ۱۵۶ ماده به تصویب رسید و برای تبدیل به قانون به مجلس ارسال شد.لایحه جامع انتخابات در دولت نهایی و برای تصویب به مجلس فرستاده شده است. هدف از تهیه این لایحه، اجرای انتخابات مجلس شورای اسلامی، ریاست‌جمهوری و شوراهای اسلامی شهر و روستا بر اساس قانونی واحد است.

از نکات متمایز این لایحه می‌توان فراگیری، شفافیت هزینه‌های انتخاباتی، برگزاری انتخابات الکترونیک و تدوین مجازات‌های متناسب با جرایم انتخاباتی را برشمرد. همچنین لایحه جامع انتخابات مجموعه قوانین انتخابات ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی و شورای اسلامی شهر و روستا را به منظور سامان بخشیدن به قوانین پراکنده در عرصه انتخابات با یکدیگر تجمیع کرده است.

آیا انتخابات تمام الکترونیکی محقق می‌شود؟

در سیاست‌های کلی انتخابات ابلاغی رهبری در سال ۹۵ بر «بهره‌گیری از فناوری‌های نوین در جهت حداکثرسازی شفافیت، سرعت و سلامت در اخذ و شمارش آرا و اعلام نتایج» تاکید شده است. در همین سیاست‌ها هدف از پیگیری انتخابات الکترونیک، شفافیت، سرعت و سلامت انتخابات بیان شده است؛ مسائلی که اصلی ترین محورهای برگزاری هر انتخاباتی است. بر همین اساس در ماده ۹ لایحه جامع انتخابات تصریح شده که «در راستای افزایش شفافیت، دقت و سلامت انتخابات، وزارت کشور موظف است کلیه مراحل انتخابات به ویژه احراز هویت رای‌دهندگان، اخذ رای، شمارش آرا و اعلام نتایج را به صورت الکترونیک طراحی و اجرا کند.»

این در حالی است که تا به امروز شورای نگهبان به وزارت کشور این اجازه را نداده که تمام مراحل انتخابات بویژه مرحله شمارش آرا را به صورت الکترونیکی اجرا کند و تنها در برخی زمینه‌ها مانند احراز هویت رای دهندگان از این شیوه استفاده می‌شود.

همچنین بر اساس ماده ۴۶ تا ۵۳ لایحه جامع انتخابات، برای اخذ رای، تعرفه الکترونیکی با امکان انتخاب رای سفید صادر و بدون اخذ‬ اثر انگشت، تحویل رای‏‌دهنده می‌شود. پس از پایان رای‏‌گیری، شمارش آرا با دستور نماینده فرماندار، با امضای الکترونیکی وی توسط دستگاه الکترونیکی انجام می‌شود. پس از پایان انتخابات، بلافاصله صورت‌جلسه الکترونیکی نتیجه انتخابات با امضای الکترونیکی هیئت اجرایی مرکز حوزه انتخابیه مربوط تهیه و پنج نسخه از آن چاپ می‌شود که‬ یک نسخه نزد هیئت اجرایی مرکز حوزه انتخابیه نگهداری می‌شود و یک نسخه به هیئت نظارت، دو نسخه به وزارت کشور و یک نسخه به هیئت مرکزی نظارت بر انتخابات ارسال می‌شود.

پس از شمارش آرا نیز صندوق الکترونیکی و صندوق ثبت با نظارت ناظرین، پلمپ می‌شود و همراه نسخه چاپی، صورتجلسه الکترونیکی نتیجه انتخابات برای بخشداری و فرمانداری مرکز‬ حوزه‏ انتخابیه ارسال ‏می‌شود. در هنگام بروز اشکال در دستگاه الکترونیکی اخذ رای، کارشناس‏ فنی الکترونیک می‌تواند با تأیید رئیس شعبه، به منظور رفع اشکال در شعبه حضور پیدا کند.

در این لایحه بیان شده که کلیه جرایم و تخلفات در خصوص شناسه کدها، صورت‌جلسات و اسناد الکترونیکی در انتخابات الکترونیکی مشمول مجازات‌های مشخص شده در قانون جرایم رایانه‌ای مصوب ۱۳۸۸ خواهد شد.

در صورت بروز اختلال در نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای سامانه انتخابات الکترونیکی در یک یا چند شعبه یا همه شعب حوزه انتخابیه در استان یا کل کشور، به پیشنهاد رئیس شعبه و حسب مورد تایید رئیس ستاد انتخابات استان یا رئیس ستاد انتخابات کشور، انتخابات به صورت غیر الکترونیکی با برگه رای انجام می‌شود. در پایان مدت اخذ رای، ابتدا شمارش مجزای هر یک از آرای ماخوذه الکترونیکی و با برگه رای صورت گرفته و سپس آرا تجمیع و صورتجلسه شعبه تنظیم می‌شود. در مواردی که در شعب یا مرحله‌ای از انتخابات امکان انجام انتخابات الکترونیکی وجود نداشته باشد، انتخابات غیر الکترونیکی برگزار می‌شود.

با توجه به سرنوشت لایحه جامع انتخابات باید در ابتدا منتظر بمانیم تا مشخص شود که مجلس یازدهم با این لایحه چه برخوردی خواهد داشت و آیا آن را تصویب خواهند کرد یا همانند مجلس دهم لایحه جامع انتخابات جزو لایحه‌های مسکوت مجلس آینده خواهد بود. در صورت تصویب این لایحه تمام بسترهای قانونی برای برگزاری انتخابات به صورت الکترونیک آماده خواهد شد چرا که لایحه جامع انتخابات در صورت تصویب در حکم قانون مادر قوانین انتخاباتی کشور عمل خواهد کرد.

هر چند تصویب لایحه جامع انتخابات قدم بلندی در راستای بهبود فرایندهای انتخاباتی در ایران است اما بررسی تلاش‌ها برای برگزاری انتخابات الکترونیک نشان می‌دهد بیش از آنکه قانون در این زمینه موثر باشد هماهنگی دستگاه‌های مختلف مهم و ضروری است چرا که هم وزارت کشور و هم شورای نگهبان به ضرورت برگزاری انتخابات به صورت الکترونیکی واقف هستند اما عدم هماهنگی بین این دو نهاد باعث شده انتخابات الکترونیک محقق نشود.

تا انتخابات آینده ریاست جمهوری بیش از یک سال و تا انتخابات آینده مجلس حدود چهار سال زمان باقی مانده است. به‌نظر می رسد در صورت وجود اراده کافی، زمان بسیاری مناسبی در اختیار وزارت کشور و شورای نگهبان برای هماهنگی و رفع مشکلات و در نهایت اجرای قوانین مرتبط با انتخابات الکترونیکی است.