اسناد و میراث مکتوب نوع زندگی اجتماعی، فرهنگی، ادبی و ... گذشته یک ملت را نمایان می کند و پژوهشگران بدون داشتن این میراث چیزی برای تجزیه و تحلیل های خود درباره جامعه ندارند. کشور نیز در زمینه تاریخ و آثار فرهنگی بسیار غنی است و میراثی ماندگار در مراکز اسنادی کشور وجود دارد که در یک سده گذشته افرادی در اسناد و میراث مکتوب پژوهش هایی انجام داده اند که از نمونه های برجسته این افراد می توان به عباس اقبال، عبدالحسین نوایی، محمد قزوینی، ایرج افشار و ... اشاره کرد؛ افرادی که هر کدام به نوبه خود تلاش هایی برای شناسایی و نشر فرهنگ ایرانی و اسلامی انجام داده اند و این شناخت هم جدای از اسناد و میراث مکتوب به دست نمی آمد. با وجود اینکه مرکزهای آرشیوی و اسنادی ایران گنجینه های بی مانندی از میراث مکتوب را در دل خود جای داده، میراث مکتوب ایران به اندازه ای غنی بوده است که بسیاری از نسخه های خطی و کتاب های ما در کتابخانه های کشورهای دیگر نیز وجود دارد.

با توجه به این اهمیت لایحه تشکیل «سازمان اسناد ملی ایران» در کشور در ۱۳۴۵ خورشیدی ارایه شد و مجلس شورای ملی در ۱۷ اردیبهشت ۱۳۴۹ خورشیدی، قانون تاسیس این سازمان را تصویب کرد. از آن تاریخ تا ۱۳۹۰ خورشیدی، ۱۷ اردیبهشت به عنوان روز اسناد ملی بزرگ داشته می شد اما در این سال تصمیم گرفته شد که ۱۹ اردیبهشت همزمان با روز بزرگداشت شیخ کلینی به عنوان «روز اسناد ملی و میراث مکتوب» نامگذاری شود.

اسناد ملی و میراث مکتوب؛ تجلی بخش هویت و اصالت تاریخی

جامعه ای که می خواهد ریشه های فرهنگی، فرزانگی و فرهیختگی خود را در تاریخ دریابد و گذشته و حال را به هم پیوند بزند و آینده خود را ترسیم کند باید از اسناد ملی و میراث مکتوبی که در طول سال های متمادی و فراز و نشیب های بسیار به دست آمده، استفاده کند. از این رو در پژوهش های تاریخی، اسناد و میراث مکتوب به عنوان منابع دست اول از اعتبار و جایگاه خاصی برخوردار هستند و از ابزارهای مهم شناخت دقیق تاریخ ملی و هویتی کشورها محسوب می شوند.

اسناد و میراث مکتوب تجلی بخش هویت و اصالت تاریخی و بالندگی ملی است که در بازشناسایی و تدبر در مواریث و فرهنگ گذشتگان یک مجموعه ارزشمند و والا به حساب می آید که باید در صیانت از آن اهتمام ویژه صورت گیرد. در واقع ارزش‌های ملی، دینی، فرهنگی، انسانی در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، تاریخی، جغرافیایی، سیاسی، زبانی و ... را در بر دارد و به نوعی آیینه تمام نمای هویت ملی محسوب می شود و می طلبد تا اسناد ملی و میراث مکتوب آرشیو و نگهداری شود.

اسناد ملی و پژوهش های تاریخی

مدرک و نوشته که قابل بهره گیری، ارجاع، استناد و مورد اعتماد باشد، سند نامیده می شود و مشتمل است بر مکاتبات، سلطنتی، فرمان ها، اسناد معاهدات سیاسی، انواع نوشته های اداری و دیوانی، گزارش های اقتصادی، فرهنگی، نظامی، اسناد قضایی، مالی و بخشی از مکاتبات خصوصی و خانوادگی؛ یعنی نوشته هایی که نقش مهم و تاثیرگذاری در پژوهش های تاریخی دارند و به عنوان داده های تاریخی به عنوان پایه پژوهش های تاریخی و تحلیل های سیاسی قرار می گیرد.

اسناد تاریخی به پژوهشگر تاریخ کمک می کند تا درون مایه های رفتاری را در سطح نهادها و تشکیلات یک نظام سیاسی تاریخی شده بهتر درک شوند. البته کار با سند به ویژه در پژوهش های عمیق تاریخی بسی دشوار است زیرا این کار حتی برای مورخان مجرب کارآزموده دارای ذوق تاریخ نویسانه، دشوار و زمان بر است چه برسد به نوآموزانی که این کار را دردآور می یابند زیرا تفاوت منابع اولیه یعنی اسناد و کتاب ها بسیار زیاد است. بنابراین تحقیق بر روی اسناد نیازمند داشتن تخصص و دانش فراوان است.

 اسناد ملی در پژوهش های علمی می تواند بیانگر بسیاری از واقعیت های تاریخی باشد، برای نمونه در تقدم و تأخر واقعه ها، ‌ سندها بر طرف کننده ابهام ها خواهند بود یا از نظر اجتماعی و فرهنگی اسناد نشان دهنده چگونگی ارتباط فرهنگی، ‌ رویارویی ها و یکپارچگی میان دولت ها و ملت ها است.

روند تاریخی آرشیو اسناد ملی و میراث مکتوب در ایران

رسم نگهداری و حفاظت از اسناد و مدارک دولتی در ایران از دیرباز رایج بوده است. چنان که در دوره باستان بایگانی های سلطنتی وجود داشت که مغز متفکر سازمان اداری، رئیس بایگانی بود که فرمان های شاه را به زیردستان ابلاغ می کرد. سازمان های آرشیوی سلطنتی در بابل، اکباتان، شوش، پرسپولیس و دیگر شهرهایی که محل زندگی شاهان ایرانی بود، وجود داشت.
در دوران پس از اسلام نیز با توجّه به تأکید فراوان آموزه های اسلامی روی فرهنگ کتابت، حجم اسناد مکتوب و طبیعتاً نیاز به سازماندهی و نگهداری آنها را افزایش داد. همچنین اهتمام مسلمانان در امر کتابت و پاسداری از قرآن شریف خود نقش بسزایی در سیر رو به جلوی این فرایند، ایفا کرد.

شیوه ایرانیان در نگهداری اسناد دیوانی، بعدها چنان گسترش یافت که معمول دیگر حکومت ها نیز شد. در دوره صفویه رونوشت تمام ارقام مربوط به امور مالی و احکام و نشانه ها و نامه ها و اسناد در دفاتر مخصوصی ثبت می شد که محل نگهداری این دفترها که انبار دفترخانه دیوان اعلا نام داشت تا اینکه از زمان فرمانروایی فتحعلی شاه قاجار، اسناد و مکاتبات و سواد فرمان ها در دربار نگهداری می شد و آرشیو جزو اداره بیوتات به شمار می رفت.

در دوره ناصرالدین شاه، علاوه بر بخش نگهداری اسناد دربار، اسناد سیاسی در وزارت امور خارجه و اسناد مالی در دستگاه میرزا یوسف خان مستوفی الممالک گردآوری می شد اما روش صحیحی برای نگهداری اسناد و نوشته ها وجود نداشت و در ۱۲۷۸ خورشیدی وزارت خارجه به پیروی از روش بایگانی کشورهای اروپایی، بایگانی خود را مرتب کرد.
پس از انقلاب مشروطه اقدام هایی برای به کاربردن روش های نوین بایگانی با استفاده از دانش و تجارت هیات های فرانسوی و بلژیکی انجام گرفت و سرانجام در اردیبهشت ۱۳۰۹ تاسیس مرکزی برای حفظ اسناد دولتی در جلسه هیات وزیران به تصویب رسید تا اینکه در ۱۳۴۹ خورشیدی سازمان اسناد ملی ایران تاسیس شد.

قانونگذار در ایران، سازمان اسناد ملی را به عنوان نهادی معتبر که اجازه و وظیفه نگهداری، صیانت و در دسترس قرار دادن اسناد ملی را برای پژوهشگران بر عهده دارد، تعیین کرد. وظیفه آرشیو ملی کشورها که برپایه قانون به وجود آمده اند، ‌ عبارت است از انجام تمامی وظایفی که یک آرشیو باید داشته باشد و سیاستگذاری و دادن خط مشی به دیگر آرشیوهای کوچک و بزرگ. همچنین مراکز اسنادی دیگر مانند مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مرکز اسناد و دیپلماسی وزارت خارجه، مرکز اسناد ریاست جمهوری و ... نیز وظیفه حفظ و نگهداری از اسناد ملی و میراث مکتوب دارند.

امروزه برای آرشیو ملی در هر کشوری اهمیت ویژه ای قائل هستند تا جایی که یکی از شاخص های توسعه فرهنگی در کشورها به میزان اسنادی است که در آرشیو ملی آن کشور نگهداری می شود، لذا باید با افزایش آگاهی عمومی نسبت به چیستی، اهمیت و جایگاه اسناد ملی، زمینه ای فراهم شود تا همگان خود را به عنوان یک ایرانی در برابر اسناد تاریخی مسوول بدانند و عزم جدی برای پاسداشت آن داشته باشند.