هرمز تا دوره صفویه به بندری در نزدیکی مصب رودخانه رودان (میناب) بر کناره خلیج فارس نزدیک بندر میناب امروزی گفته می شد، این بندر از مراکز تجاری و از بزرگ‌ترین پایگاه های داد و ستد میان ایران، هندوستان و سواحل جنوبی خلیج فارس به شمار می رفت. بندر هرمز تحت حکومت حکام محلی قرار داشت که ملوک هرمز نامیده می‌شد و غالباً خراج گزار فرمانرواهای فارس بود. از ۹۰۱ هجری آلفونسو آلبوکرک به فرمان پادشاه پرتغال به خلیج فارس آمد و در ۹۱۳ هجری پس از نبردی به هرمز دست یافت. شاه اسماعیل صفوی به علت نداشتن نیروی دریایی مقتدر نتوانست در مقابل آلبوکرک اقدامی به عمل آورد در نتیجه، تصمیم گرفت با آنان از در مسالمت درآید. بنابراین نامه‌ها و سفیرانی میان شاه اسماعیل و آلبوکرک ردوبدل و مقرر شد که پرتغالی‌ها کشتی های جنگی در اختیار ایران قرار دهند اما یک سال بعد آلبو کرک درگذشت و پرتغالی‌ها به وعده خود عمل نکردند. اوضاع تقریباً به همین ترتیب بود تا اینکه شاه عباس به سلطنت رسید و پرتغالی‌ها را از جریزه هرمز بیرون کرد، در این زمان مانوئل پادشاه پرتغال خود را امپراتور پرتغال، شرق آفریقا و پارس می‌دانست آنها سراسر شرق آفریقا تا مالاگا و حتی بخشی از هند و چین را نیز در اختیار داشتند و بزرگترین امپراتوری سده ۱۶ جهان محسوب می شدند. پرتغالی ها می خواستند که بر تجارت آفریقا و آسیا سلطه داشته باشند و به همین دلیل هرمز را هم در اختیار گرفتند.

چگونگی ورود پرتغالی‌ها به هرمز

بعد از تشکیل شدن امپراتوری عثمانی و تصرف قسطنطنیه (استانبول کنونی) توسط ترکان و از میان رفتن مسیر تجاری جاده ابریشم، روابط تجاری میان آسیا و اروپا با مشکلات متعددی رو به رو شد. از طرف دیگر رقابت میان تجار ونیزی و دیگر اروپاییان بر سر کالاهای ‌گران‌قیمت شرق، اروپاییان را به فکر یافتن راه‌های جدید تجاری در مناطق شرقی انداخت که به آغاز دور جدیدی از استعمار در کشورهای مسلمان به‌ویژه ایران و هند منجر شد. در سده پانزدهم میلادی بود که پرتغالی‌ها  بیشتر از بقیه برای در دست گرفتن این تجارت مهم تلاش کردند به همین دلیل ناوگان‌های بسیاری را به همراه دریانوردانی چون واسکو دوگوما، بارتولو مئو دیاس، پرودی کویلیان برای شناسایی این مناطق به شرق و سواحل جنوبی آفریقا، جنوب هند و عربستان فرستادند در واقع جهانگردان پرتغالی آن روزگار، وابسته به دربار و فرمانده تحت امر پادشاه پرتغال بودند و در ماموریت های خود به ایران، گزارش مفصلی از اهمیت این سرزمین را به دربار پرتغال می‌فرستادند.

دریانوردان و مأموران امپراتوری همه بر این باور بودند که اگر پرتغال می‌خواهد، نبض تجارت آن روز جهان را به دست بگیرد باید پایگاه و جایگاهی در خلیج فارس و دریای عمان داشته باشد، بنابراین از روزی که تنگه هرمز را کشف کردند، حدود ۹ سال طول کشید تا دربار فرصت مناسب را برای اعزام ناوگان‌ها و نیروی‌های نظامی‌ خود به منطقه را پیدا کند تا تمام رفت و آمد کشتی‌های تجاری را زیر نظر داشته باشد. آنها نخستین استعمارگرانی بودند که از غرب اروپا به خلیج فارس وارد شدند و هدف اصلی آنان، قبضه کردن تجارت در منطقه بود. پرتغالی ها به محض ورود به شرق، تجارت را که تا پیش از این در دست اعراب عمان و یمن بود به زور و اجبار از آنها گرفته و خود به دست گرفتند تا اینکه در ۱۵۰۶ میلادی آلفونسو آلفوکرک دریاسالار معروف پرتغالی که به مستعمرات پرتغال در آسیا سفر کرده بود به خلیج‌فارس رفت و با آن نواحی آشنایی پیدا کرد و بلافاصله با حضور در دربار مانوئل پادشاه پرتغال طرح خود را برای اشغال جزایر خلیج‌فارس ارایه کرد. آلبوکرک اعتقاد داشت، هر کشوری که سه نقطه مالاگا، عدن و هرمز را در اختیار داشته باشد بر تجارت دنیا حاکم می شود.

در هنگام حمله پرتغالی‌ها به جزیره هرمز، شاه اسماعیل به شدت درگیر جنگ با عثمانی‌ها بود به همین دلیل آلفونسو آلبوکرک با بیش از ۲۰ کشتی جنگی به منطقه وارد شد و هرمز را اشغال کرد. آن‌ها بحرین، گمبرون (بندرعباس) و برخی مناطق دیگر را هم اشغال کرده، اوضاع را در دست گرفتند و برای جزایری که در اشغال داشتند، امیر هم تعیین کردند، بعد از این حادثه سیف‌الدین حاکم هرمز به صورت امیر خراج‌گزار پرتغال در صدر حکومت هرمز قرار گرفت. پرتغالی‌ها مرتب بر میزان خراج هرمز می افزودند. این خراج ظالمانه در طول چند سال، ۶ برابر شد اما ماجرا به همین خراج ختم نمی‌شد. پرتغالی‌ها برای اینکه خاطرشان از تسلط بر منطقه راحت باشد در منطقه های مختلف استحکامات نظامی می ساختند و بدرفتاری، تحقیر و توهین‌هایشان نیز پا به پای ظلمی که در حق مردم محلی روا می داشتند، روز به روز افزایش می یافت. بارها مردم دست به شورش زدند و گاه حتی حاکمان محلی دست نشانده را به قتل رساندند تا در نهایت سربازان پرتغالی دست به کار شوند و دست به کشتار بزنند. در واقع ساکنان بنادر خلیج فارس، نزدیک به ۱۲۰ سال، هزینه کم تجربگی شاه اسماعیل صفوی را می‌ پرداختند که تصور کرده بود، می‌تواند پرتغالی‌ها را با زبان خوش راضی کند تا ایران را در منافع تجارت دریایی شریک کنند. دیگر پادشاهان صفوی وقتی متوجه شدند که چه گوهر گرانبهایی را به بیگانه تقدیم کرده اند که پرتغالی‌ها جای پایشان را در خلیج فارس محکم کرده و قصد بیرون رفتن نداشتند. در این دوره هرمز شهری زیبا، پررونق، مرفهی بود. عظمت شهر و جزیره هرمز به قدری زیاد شد که ۲ سده بعد و تا زمانی که توسط پرتغالی‌ها اشغال شد، مرکز ولایات خلیج فارس از جمله بحرین محسوب می شد، بنابراین تسلط پرتغالی‌ها بر هرمز برای اقتصاد ایران بسیار زیان‌بار بود.

پایانی بر استعمار پرتغالی‌ها در جزیره هرمز

با تمام گرفتاری هایی که شاهان صفوی در جبهه های شرق با ازبکان و در جبهه های غرب با ترکان عثمانی داشتند، همیشه نیم نگاهی به حضور پرتغالی ها در جنوب ایران و اخراج آن ها از این مناطق داشتند اما این امر برای شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب مقدور نبود بنابراین تسلط پرتغالی‌ها بر امور تجاری و اقتصادی هرمز تا دوره شاه‌عباس اول ادامه یافت اما سپاهیان شاه‌عباس به رهبری امام‌قلی‌خان در ۱۶۲۳ میلادی و به کمک انگلیسی‌ها، پرتغالی‌ها را از هرمز بیرون کردند. در واقع شاه عباس پس از برقراری صلح با عثمانی تصمیم گرفت که با کمک انگلیسی‌ها، پرتغالی‌ها را از جزیره هرمز بیرون و دست آنها را از آنجا کوتاه کند. در زمان شاه عباس اول، وضعیت دفاعی ایران با یک سده پیش بسیار تغییر کرده، حکومت ایران قدرت بیشتری یافته بود و ایرانی‌ها توانسته بودند بحرین، گمبرون و... را در اختیار بگیرند و در کنار پرتغالی‌ها تجهیزات و استحکامات نظامی بسازند از طرف دیگر دربار پرتغال قدرت و شوکت قبل را نداشت و مهم‌تر از این‌ها برای تجارت دریایی‌ خود رقیب سرسختی مانند انگلیسی‌ها پیدا کرده بودند که دست طمع به طرف هند دراز کرده و کمپانی هند شرقی را راه انداخته و داشتند رشته کارِ استعمارگری را از دست پرتغالی‌ها در می‌آوردند. بدین ترتیب سپاه ایران با قدرتی که یافته بود، توانست نه تنها جزیره هرمز را آزاد سازد بلکه پرتغالی ها را تا مومباسا در کنیا مجبور به عقب‌نشینی کند و این مقدمه‌ای برای شکست‌های پی در پی پرتغال در شرق آفریقا شد و با حمایت شاه ایران، رهبر مسقط موفق شد، قلعه عظیم مومباسا را در جنگ خونینی که به جنگ صلیبی مومباسا معروف است، تصرف کند. بدین ترتیب پرتغالی‌ها پس از یک سده حضور استعماری در خلیج‌فارس در برابر لشکریان شاه‌عباس اول وادار به عقب‌نشینی شدند.

بناهای پرتغالی‌ها در هرمز

از تسخیر هرمز توسط پرتغالی‌ها اکنون تنها چند قلعه باقی مانده است، البته این بناها تا حدود زیادی آسیب دیده اند. چیرگی پرتغالی‌ها براین آبراه مهم دریایی ۱۱۰ سال طول کشید. در این مدت آنها به ساختن دژها و استحکاماتی پرداختند که از آن جمله می‌توان به دژهای هرمز، قشم و لارک اشاره کرد. سرانجام در ۱۶۲۳ میلادی این قلعه و دیگر پایگاه‌ها در دهانه خلیج‌فارس به تصرف لشکر امام‌قلی‌خان یکی از سرداران صفوی درآمد. قلعه پرتغالی‌های قشم شامل انبارهای اسلحه، آب انبار بزرگ، اتاق‌های سربازخانه، زندان، کلیسا، مقر فرماندهی و تالار است. در ۱۳۸۷خورشیدی در پی حفاری‌های شرکت برق در محدوده ۵۰۰ متری قلعه پرتغالی‌ها، تونل قدیمی متصل به این قلعه در قشم کشف شد. این تونل که به قلعه پرتغالی‌ها متصل است، راه فرار فرماندهان و نیروهای نظامی پرتغالی و همچنین مکان نگهداری مهمات نظامی آنان بوده است. این تونل به طول حدود سه کیلومتر ادامه دارد.