«قدر» در لغت به معنای اندازه و اندازه گیری است و «تقدیر» نیز به معنای اندازه گیری و تعیین است اما معنای اصطلاحی «قدر»، عبارت است از ویژگی هستی و وجود هر چیز و چگونگی آفرینش آن و به عبارت دیگر، اندازه و محدوده وجودی هر چیزی را «قدر» می گویند. بنابر دیدگاه حکمت الهی در نظام آفرینش، هر چیزی اندازه ای خاص دارد و هیچ چیزی بی حساب و کتاب نیست. جهان حساب و کتاب دارد و برپایه نظم ریاضی تنظیم شده، گذشته، حال و آینده آن با هم ارتباط دارند.

شب قدر، شبی است که همه مقدرات سالیانه انسان با ملاحظه، اراده، اختیار و قابلیت های انسان تقدیر می شود. قدر یکی از شب های نیمه دوم ماه رمضان است که طبق روایات شیعه، یکی از شب های نوزدهم یا بیست و یکم و به احتمال زیادتر، بیست و سوم ماه مبارک رمضان است. در این شب که هنگامه نزول قرآن به شمار می آید، امور خیر و شر مردم، ولادت، مرگ، روزی، حج، طاعت، گناه و خلاصه هر حادثه ای که در طول سال متناسب با اراده، دعا و قابلیت انسان واقع خواهد شد، مقدر می شود.

عبادت در آن شب، فضیلت فراوان دارد و بهره برداری از آن در نیکویی سرنوشت یک ساله، بسیار مؤثر است.

جایگاه و اهمیت شب قدر

شب قدر برترین و مهم‌ترین شب سال در فرهنگ اسلامی به شمار می رود. بنابر روایتی از پیامبر(ص)، شب قدر از موهبت‌های خدا بر مسلمانان است و هیچ‌یک از امت‌های پیشین از این موهبت برخوردار نبوده‌اند.

در قرآن کریم، سوره‌ای کامل به توصیف و ستایش شب قدر اختصاص یافته و بدین نام (سوره قدر) خوانده شده است. در این سوره، ارزش شب قدر را بیشتر از ۱۰۰۰ ماه بیان می کند. آیات یکم تا ششم سوره دخان نیز به اهمیت و رخدادهای شب قدر می‌پردازد. این سوره مفهوم «لیلةالقدر» را روشن می‌کند، معنایی که با مفهوم شایع متفاوت است. چرا که می‌فرماید: «ما قرآن را در شبی مبارک نازل کردیم» و در سورۀ قدر بر این موضوع تأکید می شود که قرآن در شب قدر نازل شد: «إنّا أَنزَلناهُ فِی لَیلَة القَدرِ» بنابراین «شب مبارک» ‌ همان شب قدر است که قرآن در آن شب نازل شده است. 

در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که بهترین ماه، رمضان است و قلب ماه رمضان، شب قدر است.

همچنین از رسول اکرم(ص) نقل کرده‌اند که شب قدر، سَروَر شب‌هاست. بنابر منابع روایی و فقهی، روزهای قدر نیز همانند شب‌های آن گرانقدر و با فضیلت هستند.

در برخی از روایات آمده که حضرت فاطمه زهرا(س) سرّ شب قدر است و هر شخصی که منزلت ایشان را درک کند، شب قدر را درک کرده است.

وقوع برخی حوادث همانند شهادت امام علی(ع) در دهه سوم ماه رمضان، بر اهمیت این شب‌ها، نزد شیعیان افزود و آنان در این شب در کنار اهتمام به اعمال مستحب مخصوص این شب‌ها، برای آن امام نیز سوگواری می‌کنند.

وقایع و اتفاقات شب قدر

علاوه بر توصیه های فراوان علما و اندیشمندان دینی در ادامه به مهم ترین دلایل ماندگاری، برجسته شدن و محبوبیت شب قدر در میان مسلمانان اشاره می شود:

۱.نزول قرآن: همان طور که پیش تر بیان شد، آیه اول سوره قدر و آیه سوم سوره دخان، بیانگر نزول قرآن در شب قدر است. محمد عبده از فقها و اندیشمندان برجسته اسلامی معتقد است که آغاز نزول تدریجی قرآن در ماه رمضان بود اما بیشتر مفسران معتقدند در این شب، قرآن به صورت یکباره از لوح محفوظ به بیت المعمور یا قلب پیامبر(ص) نازل شده که به آن، نزول دفعی یا نزول اجمالی قرآن می‌گویند.

۲.تقدیر امور: امام باقر(ع) در توضیح آیه چهار سوره دخان می‌گوید هر ساله در این شب، تقدیر سال آینده هر انسانی نوشته می‌شود. بر همین اساس در برخی از روایات، شب قدر به عنوان ابتدای سال دانسته شده است. علامه طباطبایی می‌گوید: «مراد از قدر، تقدیر و اندازه‌گیری است و خداوند در این شب، اموری از قبیل زندگی، مرگ، روزی، سعادت و شقاوت انسان‌ها را مشخص می‌سازد». بر پایه برخی از روایات، ولایت امام علی(ع) و دیگر اهل‌بیت(ع) نیز در همین شب، مقدر و امضاء شده است.

۳.آمرزش گناهان: بنا بر منابع اسلامی قدر، شب ویژه رحمت الهی و آمرزش گناهان است و شیطان در این شب به غل و زنجیر کشیده شده و درهای بهشت برای مؤمنان باز می‌شوند. از پیامبر(ص) روایت می شود که «هر شخصی که شب قدر را احیا کند و مؤمن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، همه گناهانش بخشیده می‌شود».

۴.نزول فرشتگان: بر اساس آیات سوره قدر، فرشتگان الهی در شب قدر بر زمین فرود می‌آیند و طبق برخی احادیث، برای ابلاغ تقدیر سال آینده نزد امام عصر(ع) می‌روند و آنچه مقدر شده را به او ابلاغ می‌کنند. امام باقر(ع) در این باره گفته است: «در این شب، فرشتگان به دور ما طواف می‌کنند و ما بدین‌گونه متوجه شب قدر می‌شویم». در روایات دیگری به شیعیان توصیه شده که از این مساله به عنوان استدلالی برای اثبات ضرورت امامت و حقانیت شیعه استفاده شود؛ بدین ترتیب که در هر عصری باید امام معصومی وجود داشته باشد تا فرشتگان، مقدرات را به او ابلاغ کنند.

آیین‌ها و مناسک شب قدر

پیروان حق هر ساله در مساجد، تکیه‌ها، حرم امامان یا امامزادگان، حسینیه‌ها یا خانه‌های خود مراسم و اعمال شب قدر را به جا می‌آورند و از شب تا سحرگاه به احیا (شب‌زنده‌داری) و عبادت می‌پردازند. برگزاری مجالس سخنرانی علمای دینی، اقامه نماز جماعت، خواندن دعای افتتاح، ابوحمزه ثمالی، جوشن کبیر و گرفتن قرآن به سر نیز از مهم‌ترین اعمالی است که در این شب‌ها به صورت عمومی انجام می شود.

افطاری و سحری دادن، ادای نذر و خیرات برای درگذشتگان، اطعام و کمک به مستمندان و آزاد کردن زندانیان نیز از آیین‌های جانبی این شب است. به دلیل وقوع شهادت امام علی(ع) در دهه سوم ماه رمضان، شیعیان در این شب‌ها به سوگواری می‌پردازند.

عظمت شب قدر به قدر ضرورت و ظرفیت بیان شد و حال سخن از تکلیف و برنامه‌ های عملی در شب قدر است؛ شبی که نفحات معنوی به صورت استثنایی پدید آمده و باید آن را غنیمت شمرد و به توان قدر سود جست. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: خدا را در امتداد ایام، نسیم‌های خاص معنوی است به هوش باشید و خود را در معرض آن ها قرار دهید.
وظایف ما در این ایام باید در ابعاد فردی و اجتماعی صورت پذیرد و باید در سه محور مهم انجام وظیفه کنیم: خودسازی، رذیلت زدایی و اصلاحات اجتماعی.

خودسازی: در خودسازی نخستین گام موفق شدن به مقام «شرح صدر» است. جان آدمی چون جهان طبیعت است؛ مواد این جهان، تا شکافته نشود، برکت آن، ظاهر نمی‌شود، هسته خرما تا به هم بسته است، شاخه و برگ و ساقه و میوه‌ای ندارد، اما همین که شکفته شد، به درخت پرگل و با شاخ و برگ و میوه بسیار تبدیل می‌شود. روح آدمی نیز تا گرفته و در هم است نه می‌تواند خیری بگیرد و نه مطلع خیری شود. نه توان دارد، حقیقتی را بیان کند و نه حقیقتی را دریابد. اما از زمانی که به شرح صدر توفیق یابد، می‌تواند هم خوب بیندیشد و بفهمد، هم خوب بیان و عمل کند و هم دیگران را به نیکی رهنمون شود.

رذیلت زدایی: در شب های قدر به ۲ چیز باید توجه بیشتر کرد: سعادتمندی و قرار گرفتن در ردیف سعادتمندان و انسان های خوش فرجام و دیگری دوری از شقاوت و بدبختی و ترک صفات زشت و ناپسند. از این رو است که پیوسته در دعاهای مخصوص شب های احیاء می‌خوانیم: خدایا امشب نام مرا در میان سعادتمندان و روحم را با شهدای راه حق قرار ده».
با شرح صدر و گشادن دل و جان درون، درب سعادت به روی انسان گشوده می‌شود و با بستن درب‌های عجب و غرور و صفات زشت دیگر درِ شقاوت را می‌توان به روی خود بست. در این مسیر، بهترین راه، رجوع به ضمیر و عقل بیدار و وجدان سلیم است، باید پیوسته نفس را نکوهش کرد و از عملکرد نادرست گذشته اظهار ندامت کرد و تصمیم بر ترک بدی‌ها در آینده گرفت.

اصلاحات اجتماعی: اصلاح دادن میان مردم، از توصیه‌ های جدی و مؤکد قرآن کریم است که وساطت را در این مسیر عمل شایسته می‌داند و به طور مستقیم به آن امر می‌کند. اصلاح میان چند مسلمان که از هم فاصله گرفته‌اند، پاداش بی‌حساب دارد و بنابر فرموده پیامبر(ص) از انجام نماز و روزه مستحبی ارزشمندتر است؛ به ویژه اگر این عمل شایسته و انسانی در ایام رمضان مخصوصاً در ایام قدر صورت پذیرد، ارزش و اجر و پاداش مضاعفی می‌یابد. پنج خصلت پسندیده را باید در ایام قدر زنده کرد. آن ها سرآمد صفات ممدوح آدمی هستند و داشتن این صفت ها، مستلزم داشتن تمام صفات نیک و ملازم با حقیقت ایمان است. داشتن آن ها، نفس را برای کسب تقوا و اصلاح ذات و اطاعت خدا و رسول(ص) آماده می‌کنند. این پنج خصلت عبارت است از:

تأثیر قلبی از یاد خدا؛ یعنی دل از درون بترسد و تکان بخورد؛
فزونی ایمان با گوش سپاری به قرآن؛
توکل راستین به خدا؛
اقامه نماز؛
انفاق مالی به دیگران و مستمندان.