محمدحسن گنجی از جمله جغرافی‌دانان برجسته این مرز و بوم محسوب می‌شود که با سال‌ها تحقیق و پژوهش‌های فراوان، حیاتی تازه به دانش جغرافیا بخشید و زمینه‌ساز رشد و پیشرفت این علم در کشور شد.

علم روابط متقابل میان انسان و محیط، نخستین و قدیمی‌ترین تعریف از جغرافیا است. برپایه این تعریف، جغرافیا دانشی قدیمی به شمار می رود که از زمان‌ پیدایش نخستین انسان به‌وجود آمده است، زیرا انسان از بدو تولد برای شناسایی موقعیت خود به گونه ای در تلاش و تکاپو بوده و به همین دلیل به‌نوعی با دانش جغرافیا آشنا شده و با آن سر و کار داشته است. در میان جغرافی‌دانان بزرگ جهان و ایران می توان به محمدحسن گنجی اشاره کرد. بنیانگذار جغرافیای نوین که در طول زندگی ارزشمند خویش، مسوولیت های بسیاری را برعهده گرفت که از آن جمله می توان به معاونت پارلمانی وزارت راه، معاونت اداری و مالی دانشگاه تهران، مشاور دانشگاه تهران، ریاست‏‎ ‎دانشکده ادبیات و علوم انسانی، ریاست منطقه آسیا در سازمان هواشناسی، عضویت در بخش جغرافیایی سازمان مطالعه و ‏تدوین کتب دانشگاهی(سمت)، عضو دائم‌ العمری انجمن جغرافیایی انگلیس و رییس انجمن جغرافیدانان آسیا اشاره کرد.

کودکی و نوجوانی

محمدحسن گنجی در خرداد ۱۲۹۱ خورشیدی در یکی از شهرستان های بیرجند چشم به جهان گشود. شهرستانی کوچک مانند جزیره ای در دریای شن و ورود به آن از هر سو نیازمند گذشتن از فرسنگ ها کویر بی آب و علف بود. محمدحسن گنجی دوران تحصیل مقدماتی خود را در دهه نخست ۱۳۰۰ خورشیدی همراه با تحولات سیاسی، اجتماعی و پایان سلطنت قاجار شروع کرد. گنجی یکی از دانش آموزان کوشا و فعال بود و در طول تحصیل خود چهار مدال طلا و۲ نقره، بدست آورد. او در این باره گفته است: «در جشن پایان دوره که آن مدال‌ها را به سینه زده بود، چنان احساس سربلندی می‌کرد که به بیان خودش"گویی قلعه خیبر را فتح کرده ‌بود.»

در آن سال ها کشور با خشکسالی شدیدی روبرو شد و محصولات کشاورزی از میان رفت. پس از آن سیل بسیار بزرگی به وقوع پیوست که تمامی قنات ها را نابود کرد و آسیب زیادی به بار آورد. خاطره‌ تلخ آن ۲ رویداد هواشناختی در ذهن گنجی ماند و حتی در گزینش روش زندگی و روی آوردن او به دانش جغرافیا و هواشناسی اثر زیادی داشت.

محمدحسن گنجی پس از به پایان رساندن تحصیلات متوسطه در زادگاهش در ۱۳۰۹ خورشیدی به تهران آمد تا حقوق بخواند اما در تهران متوجه شد که بیشتر استادان مدرسه عالی حقوق آن زمان، فرانسوی هستند و چون زبان فرانسه نمی‌دانست به دارالمعلمین عالی رفت. دارالمعلمین عالی که در ۱۳۰۷ خورشیدی بنیان‌گذاری شده بود، ۲ گروه «فلسفه و ادبیات و تاریخ و جغرافیا» داشت. گنجی در رشته تاریخ و جغرافیا نام‌نویسی کرد و پس از گذراندن آن مقطع مدرک خود را اخذ کرد. از آن جا که گنجی در کنکور اعزام به خارج در بخش معلمی تاریخ و جغرافیا مقام نخست را به دست آورده بود در ۱۳۱۲ خورشیدی به همراه دانش‌آموختگان دانشسرای عالی عازم فرانسه شد. البته او برای فراگیری زبان انگلیسی مدتی عازم لندن شد و پس از یک ‌سال مطالعه و بررسی رشته‌های گوناگون، تصمیم خود را گرفت که در زمینه‌ جغرافیا کار کند و از آن زمان تاریخ برای او در درجه‌ دوم اهمیت قرار گرفت. او دلیل گرایش خود را به جغرافیا و به ویژه هواشناسی را ۲ رویداد خشکسالی و سیلی می‌داند که در روزگار کودکی و نوجوانی در زادگاهش رخ داد و باعث آسیب زیادی به روستاییان شده بود. همچنین در روزگاری که در خارج تحصیل می‌کرد، بحث‌های داغی پیرامون نظریه‌ تکامل در جریان بود و از آن جا که بارها شنیده بود که پاسخ جانداران به دگرگونی آب و هوا، نقش مهمی در تکامل جاندران دارد، به موضوع‌های مربوط به آب و هوا و محیط بسیار گرایش پیدا کرده بود. گنجی در ۱۳۱۷ خورشیدی به ایران بازگشت و با عنوان دبیر در دانشکده‌ ادبیات و دانشسرای عالی به تدریس جغرافیا پرداخت. او در شهریور ۱۳۳۱ خورشیدی به آمریکا رفت و پس از دوسال تحصیل، درجه‌ دکتری در جغرافیا را به دست آورد. گنجی پس از بازگشت به تهران، پس از چندماهی به درجه دانشیاری در جغرافیا ارتقا یافت.

خدمات علمی و آموزشی گنجی

گنجی ۳۷ سال سابقه تدریس داشت. به نظر گنجی یک آموزشگر جغرافیا، چه در دبیرستان و چه در دانشگاه برای داشتن آموزشی درست و کارآمد باید همواره در پی فراگیری دانش‌ مرتبط به جغرافیا باشد. از این رو، هر کتاب و رساله و حتی مجله و روزنامه‌ای را که درباره‌ جغرافیا و علوم وابسته بدان تهیه و منتشر می‌شد، به دست می‌آورد و مطالعه و در صورت امکان جمع آوری می‌کرد. او می کوشید که همواره مطالب، نظریه‌ها و دستاوردهای تازه را در کلاس‌های مختلف دانشگاهی عنوان کند و دانشجویان را به کندوکاو و ژرف‌نگری بیشتر وادارد.

خاطره نویسی از مشخصات زندگی اوست، دستکم ۴۰ تا ۵۰ جلد کتابچه‌هایی از نوع سررسید را در کتابخانه او می‌توان دید که رویدادهای روزانه‌ زندگی خود را در آن‌ها نوشته است. شرح مسافرت‌های زیاد داخلی و خارجی و مشارکت‌های او در کنگره‌ها و همایش‌های علمی بین‌المللی و برخورد با شخصیت‌های علمی و به ویژه جغرافی‌دان‌ها و بازدید از گروه‌های آموزشی جغرافیا در کشورهای گوناگون و مشاهدات جغرافیایی از جمله یاداشت‌های ارزشمند گنجی است که بسیار آموزنده هستند.

دستاوردهای مهم گنجی

گنجی در ۳۰ سال خدمت دانشگاهی در منصب ها و مسوولیت های گوناگونی به ایفای نقش پرداخت. او خدمت در مراکز غیردانشگاهی را به علت ارتباط کاری با جغرافیا از خدمت در دانشگاه جدا نمی‌دانست و همواره از فرصت‌های مطالعاتی گوناگون مانند مسافرت‌ها و شرکت در کنگره‌ها و همایش‌های بین المللی به سود جغرافیا بهره برداری می‌کرد و کلاس درس خود را زنده و در حال تکامل و تحول نگاه می‌داشت. سخن از هواشناسی در ایران در دهه‌ ۱۳۳۰ خورشیدی آغاز شده بود و در ۱۳۳۵ خورشیدی اداره‌ای به نام اداره ‌کل هواشناسی درون تشکیلات وزارت راه به وجود آمده بود. از آن جا که پایان‌نامه‌ دکتری گنجی درباره آب و هوای ایران بود، او را به مدیریت آن اداره برگزیدند. تلاش های چند ساله گنجی، سبب تصویب قانون استقلال هواشناسی در اسفند ۱۳۳۷ خورشیدی در مجلس سنا شد. او قانون عضویت ایران در سازمان هواشناسی جهانی را نیز به تصویب آن مجلس رساند. کوشش‌های او در آن سال‌ها باعث شد که کم کم ارزش هواشناسی و سودمندی آن بر همگان آشکار شود تا جایی که امروزه سازمان هواشناسی ایران یکی از بزرگ‌ ترین دستگاه‌های علمی در سطح ملی و بین المللی به شمار می‌آید.

آثار علمی گنجی

گنجی دارای آثار علمی زیادی است که بیشتر به صورت مقاله‌های علمی در مجله‌های داخلی و خارجی به چاپ رسیده است. پایان‌نامه‌ دکتری او درباره آب و هوای ایران بود که نخستین پژوهش درباره‌ جغرافیای ایران به شمار می رود. پایان نامه او به زبان انگلیسی منتشر شد و تا چند سال تنها منبع درباره‌ آب و هوای ایران بود و هنوز هم به آن ارجاع داده می‌شود. اثر مهم دیگر او، اطلس اقلیمی ایران محسوب می شود که بارها به چاپ رسیده و کتاب مرجع است. او در نگارش کتاب بزرگی به نام ایرانشهر که یونسکو برای معرفی ایران منتشر ‌کرد، سهم بزرگی برعهده داشت.

گنجی برای چند دانش‌نامه مقاله‌های مهمی نوشت. نگارش مقاله‌های مربوط به جغرافیای ایران در دانشنامه‌ بریتانیکا، تا چندین چاپ با بر عهده محمد حسن گنجی بود. او مقاله‌هایی به زبان انگلیسی برای «دانشنامه ایرانیکا» نگاشت که در آمریکا منتشر می‌شد. همچنین در سال‌های پس از انقلاب اسلامی مقاله‌های بسیاری برای دایره المعارف بزرگ اسلامی و دانشنامه جهان اسلام به رشته تحریر درآورد. از جمله مقاله‌ای مفصل درباره‌ آب که به عنوان نخستین مدخل جلد یک دایره المعارف بزرگ اسلامی منتشر شد و در آن آب را از نظر فیزیکی، جغرافیایی و مباحث مربوط به حجم آب در ایران و جهان اسلام و حتی نظر فقیهان و قدیس‌ها درباره آب بررسی کرد. یکی از ده‌ها مقاله او در این دایره المعارف، مقاله‌ای با نام «اقلیم و اقالیم سبعه»است که به عنوان یکی از ۱۴ مقاله‌ برگزیده در همه‌ جلدهای این دایره المعارف، جایزه گرفت. گنجی از نویسندگان پرکار کتاب‌های درسی نیز بود و ۱۴ کتاب درسی را برای دانش‌آموزان آماده و طراحی کرد.

فهرست آثار گنجی

جنگ و جغرافیا یا روابط دول بزرگ در اقیانوسیه، بشر چیست، جغرافیا سال پنجم ابتدایی، آمار بارندگی ایران، فهرست مقاله‌های جغرافیایی، جغرافیای ایران، اطلس اقلیمی ایران، مجموعه‌ ۳۳ مقاله‌ جغرافیایی، جغرافیا در ایران از دارالفنون تا انقلاب اسلامی، تاریخچه‌ جغرافیا در تمدن اسلامی و نامه‌هایی از قهستان خراسان‌شناسی از جمله آثار برجای مانده از محمدحسن گنجی است.

سرانجام محمدحسن گنجی

در آذر ۱۳۹۰ خورشیدی منزل مسکونی محمدحسن گنجی به عنوان خانه جغرافیا افتتاح شد. در حال حاضر این خانه به عنوان یکی از مراکز و خانه های علم و زندگی شهر تهران محسوب می شود. محمدحسن گنجی، سرانجام در ۱۳۹۱ خورشیدی چهره در نقاب خاک کشید.