جلیل شهناز آغازگر سبک جدیدی در تارنوازی بود که در موسیقی ایرانی، مکتب اصفهان را به اوج شکوفایی خود رساند. استفاده از تمام امکانات ساز، نواختن بسیاری از گوشه‌های مهجور، رعایت جمله‌بندی در نوازندگی از جمله ویژگی‌های نوازندگی این هنرمند نامی است.

تار سلطان سازهای ایرانی است و هیچ سازی مانند تار نمی تواند احساسات درونی و عواطف سودایی مردم ایران را بیان کند. قدمت تار معلوم نیست و هیچ فردی نمی داند که این ساز خوش طنین از چه زمانی وارد موسیقی ایرانی شده است. برخی اختراع آن را به ابونصر فارابی نسبت می دهند و عده ای نیز بر این باورند که تار تکمیل شده عود و بربط است. آنچه مسلم است تا دوره صفویه، سازی به نام تار امروزین نداشته و در نقاشی ها و کتاب های آن دوره اثری از این ساز دیده نمی شود. در هر حال در دوره قاجار، تار یکی از ارکان موسیقی ایران شد و سیاحان و جهانگردان خارجی که در این روزگار به ایران آمده اند در خاطره های خویش بارها از این ساز یاد کرده اند. در ۱۵۰ سال گذشته هنرمندان بزرگی در ایران ظهور یافتند که در پرتو خلاقیت و هنرمندی آنان نوازندگی تار با دگرگونی و تکامل بسیار همراه بود و مقام تار به عنوان ساز ملی ایرانیان تثبیت شد. در میان این استادان، نام هنرمند بزرگی به نام جلیل شهناز می درخشد که بدون تردید قله رفیع تک نوازی و بداهه نوازی تار است و در سایه نبوغ او نوازندگی این ساز به مرحله ای از تکامل رسیده که شعر حافظ در ادبیات پارسی به آن دست یافت.

زندگینامه جلیل شهناز

جلیل شهناز در ۱۳۰۰ خورشیدی در خانواده ای هنرمند در اصفهان چشم به جهان گشود. پدر وی از هنرمندان برجسته و ممتاز موسیقی اصفهان بودند. پدرش افزون بر سنتور با نواختن تار، سه تار، ویولن، کمانچه و تنبک نیز آشنایی داشت و از صدای خوشی هم برخوردار بود و نوای شیرین سازها و آهنگ ها همواره در خانه آنها طنین انداز بود و بسیاری از هنرمندان و شیفتگان موسیقی به خانه آنها رفت و آمد می کردند. او در حالی دوران کودکی را طی می کرد که وجودش با نوای موسیقی در می آمیخت و سال ها پیش از آنکه نوازندگی را آغاز کند با گوشه ها و ردیف های موسیقی ایرانی آشنایی پیدا کرده بود.

جلیل با نواختن تنبک و سه تار به دنیای موسیقی راه یافت. در ۱۴ سالگی به یادگیری تار پرداخت و در مکتب پدر به نواختن تار و فراگیری تکنیک های نوازندگی این ساز اشتغال داشت و در پرتو استعداد فراوان به زودی همه فوت و فن ها و روش های مناسب تارنوازی را فراگرفت، به گونه ای که در ۱۷ سالگی ساز او شنیدنی بود. او با تمرین های شبانه روزی هر روز نوازندگی خود را غنای بیشتر می بخشید و هنوز هم که ۷۰ سال از آن روزگار می گذرد و نوازندگی او به اوج تعالی رسیده است، تلاش بر این دارد که هر روز نغمه هایش برتری بیشتری نسبت به روز گذشته پیدا کند.

شهناز جوان در ۱۳۲۷خورشیدی مقیم تهران شد و از ابتدای ورود با رادیو تهران آغاز به همکاری کرد و در بسیاری از برنامه های موسیقی رادیو به عنوان تک نواز و هم نواز مشارکت می کرد. اوج درخشش جلیل شهناز در همکاری او با برنامه های موسیقی«گل ها» تجلی یافت. برنامه گل ها که به همت داوود پیرنیا در ۱۳۳۴ خورشیدی در رادیو تهران آغاز و در طول چند سال آنچنان با موفقیت روبه رو شد که به عنوان دوران تجدید حیات موسیقی در تاریخ هنر ایران در یادها ماندگار شد. در این برنامه ها شهناز با برترین و مشهورترین خوانندگان و نوازندگان به همکاری پرداخت و آثار به جا مانده از این دوران بخش ممتازی از موسیقی معاصر ایران است.

ویژگی های ممتاز تار شهناز

در حالی که شهناز برای موسیقی گذشته ایران و شیوه نوازندگی استادان بزرگ ارج و احترام بسیار قائل بود اما هرگز خود در این شیوه ها محدود باقی نماند و در سایه نبوغ خود هر روز با خلق آثار تازه و شیرین، نوازندگی استادان گذشته را توسعه و تکامل بخشید. او به تغییر و تکامل تدریجی در موسیقی اعتقاد داشت و روش های تند و انقلابی را در نابودی شیوه های گذشته نادرست می دانست. برخلاف بسیاری از منتقدان که بر این باورند که موسیقی ایرانی در فضای بسته زندگی می کند و امکان هر نوع تغییر و تکامل در آن دشوار است، شهناز باور داشت که موسیقی ایرانی فضای وسیعی برای نوآوری و تکامل دارد و به ویژه از راه ترکیب دستگاه ها و آوازها و مرکب نوازی می توان وسیع ترین فضاها را برای آفرینش آثار جدید فراهم ساخت. ساز استاد در بیان آوازها، گوشه ها و تحریرها در حقیقت به سر حد اعجاز می رسد، هنگامی که دستگاهی را از ابتدا تا انتها می نوازد، گویی سرگذشت زندگی انسان ها را از کودکی تا واپسین دم حیات بازگو می کند.

پیش درآمدهای آهنگین او بیانگر صفا و سادگی دوران کودکی و نوجوانی، چهار مضراب های او بیانگر شیفتگی ها و التهاب های جوانی و سرانجام آوازها، نجواها و جمله پردازی های غیرضربی او از مختصات دوران بزرگسالی و پختگی و تاثرات این دوره عمر، سخن می گوید.

جمله پردازی ها

در نوازندگی شهناز همه جمله ها در مناسب ترین جایگاه خویش قرار دارند و چپ و راست ها به طور کامل حساب شده و در نهایت استادی و هنرمندی اجرا می شوند و حتی یک نت کم یا اضافه در این جمله ها دیده نمی شود. گاهی مضراب های او شمرده و آرام مانند ناقوس کلیسا خوش طنین و تامل برانگیز است و گاه چپ و راست ها به حدی تند و ریز و متوالی است که شنونده را دچار شگفتی می کند. قطعه ای از نوازندگی های دوران جوانی یا میان سالی استاد در گام ابوعطا در اختیار نگارنده است که به راستی شاهکار تارنوازی شهناز به شمار می رود.

تکنیک در خدمت خلاقیت

بسیاری از نوازندگان تار به ویژه آنها که موسیقی را در هنرستان ها و دانشگاه ها فراگرفته اند، دارای تکنیک های ممتازی هستند اما چون آثار آنها فاقد گرمی و شور و حال است بر جان و دل شنونده ها تاثیر اندکی برجا می گذارند. در ساز شهناز تکنیک ها آن چنان با رمز و راز و معنا به هم آمیخته است که بهتر از آن قابل تصور نیست. به زبانی دیگر شهناز ترکیب مطلوب و مناسبی از تکنیک و شور و حال است. آغاز و پایان هر جمله و بلندی و کوتاهی نغمه ها و محل سکوت ها و استفاده از سیم های متفاوت در همان شکلی است که می تواند بهترین تاثیر را بر شنوندگان داشته باشد.

الهام از آثار محلی

از دیگر مختصات ممتاز هنر شهناز، آشنایی او با آهنگ ها و ترانه های محلی و آثار فولکلوریک ایران است و در حافظه شگفت آور او گنجینه بزرگی از ترانه های محلی و تصنیف های کهن ایران وجود دارد و بخش مهمی از نواخته های وی با الهام گرفتن از این تصنیف ها و ترانه ها و آهنگ ها شکل می گیرد. از جمله آثاری که در تار شهناز تاثیر فراوان باقی نهاده، آهنگ ها و ترانه های اصیل بختیاری است که از موسیقی های کهن ایران ریشه گرفته و میراث فرهنگی و هنری را نمایندگی می کنند.

نوآوری در آثار شهناز

استاد یکی از برجسته ترین نوآورانی است که در موسیقی معاصر ایران ظهور یافته و راه و روش های بدیعی که در تارنوازی بنیاد نهاده، برای دیگر تارنوازان چراغ و راهنمای راه به شمار می آید. وی ضمن تسلط به ردیف و اطلاعات جامع موسیقی و آشنایی با بیشتر سازهای ایرانی و شعر و ادبیات کلاسیک ایران این ویژگی منحصر به فرد را در ساز خود جمع کرده است: جواب آواز، تسلط به ریتم، زنگ صوتی شفاف و درخشان، تغییر صدادهی با استفاده از تغییر محل مضراب روی انگشت سبابه و کنده کاری های متنوع و مکرر.

آثار استاد شهناز

از ۱۳۲۷ خورشیدی که شهناز به تهران کوچ کرد و به رادیو پیوست با همکاری دیگر استادان در تهیه برنامه های موسیقی به ویژه برنامه های گل ها مشارکت کرد و به این ترتیب بیشتر آثار استاد در آرشیو رادیو ایران وجود دارد. این آثار شامل همکاری های او با خوانندگان بلند آوازه و همچنین تک نوازی های و هم نوازی های او با دیگر نوازندگان بزرگ بوده است. از آثار پس از انقلاب اسلامی که استاد شهناز در آنها نوازندگی کرده است، می توان از کنسرت استادان، سروش آسمانی، کنسرت ابوعطا، چرخ گردون، مویه، چشمه ساران و چند اثر دیگر یاد کرد. آثار به جامانده از نوازندگی های استاد شهناز در برنامه های تکنوازان رادیو نیز از کارهای ماندنی است. ناگفته نماند که بیشترین اجراهای استاد شهناز در آرشیوهای خصوصی نگه داری می شود.

سرانجام

شهناز، سرانجام پس از یک عمر زندگی پر ثمر و پرورش شمار زیادی از بزرگان موسیقی ایران، آخرین بازمانده از نسل بزرگان موسیقی ایران پس از یک دوره بیماری و به دلیل کهولت سن در ۲۷ خرداد ۱۳۹۲ خورشیدی در تهران درگذشت.

منابع:

۱. دایره المعارف موسیقی کهن

۲. سرگذشت موسیقی ایران، ج۱

۳. مردان موسیقی ایرانی، ج۱

۴. راز مانا