نام محمد احصایی بیشتر به دلیل حضور در حراجی‌ها و نمایشگاه‌های بزرگ و فروش بالای تابلوهایش برای همه آشناست؛ در حالی‌که او یکی از پایه‌گذاران هنر نقاشی‌خط در ایران محسوب می‌شود.

محمد احصایی متولد هشتم تیر ۱۳۱۸ در قزوین است. او از جمله هنرمندان معاصر ایران در عرصه خوشنویسی، گرافیک و نقاشی است که آثارش شهرت جهانی دارند. او که از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد، سال‌ها در همین دانشکده و دانشکدهٔ هنر تدریس کرد و برای نخستین بار گرافیسم خط را در دانشکده هنرهای زیبا آموزش داد. احصایی بیش از ۵۰ سال است که در حوزهٔ خوشنویسی، نقاشی و گرافیک فعالیت می‌کند.

پایه گذاری نقاشی خط

او یکی از پایه‌گذاران نقاشی خط در دورهٔ معاصر ایران و از جمله نخستین افرادی است که از حروف به عنوان وسیله‌ای برای بیان استفاده کرد. او که خوشنویسی توانا بود، خود را به نقاشان سقاخانه به "سنت" و آنگاه "خط" و از همه مهم‌تر "خوشنویسی" نزدیک‌تر می‌دانست و دلیل آن را وفاداری به سنت‌های خوشنویسی و اتصال به شکل واقعی حروف می‌شمرد و رویکردش حرکت از خوشنویسی به طرف نقاشی بود و به استفاده از عناصر و آرایه‌های بصری و مفهومی نقاشی در خوشنویسی‌هایش می‌پرداخت. کاری که این هنرمند چند سال بعد از نقاشان سقاخانه انجام داده بود و ابتدا با مخالفت و سپس با انتقاد از تقلید خوشنویسان روبرو شده بود. نقاشی خط، شیوه‌ای در نقاشی مدرن و خوشنویسی معاصر ایرانی است؛ هنرمندان در دهه ۱۳۳۰ تا ۱۳۴۰ به ترکیبی از خطاطی و نقاشی دست زدند و این هنر تاکنون به حیات خود در عرصه هنر معاصر ادامه داده و در بسیاری از کشورهای منطقه نیز پیروانی یافته‌ است. مکتب سقاخانه در نقاشی معاصر ایران خاستگاه اصلی زیباشناسی و نوآوری معاصر در خوشنویسی و پیدایش نقاشی‌خط بوده ‌است. نقاشی‌خط که محمد احصایی از جمله بنیانگذاران آن به‌شمار می‌رود، در دهه ۴۰ از دل مکتب سقاخانه متولد شد هرچند احصایی معتقد است که از مسیر خوشنویسی به این رویکرد رسیده است. او در یک روند تاریخی، امکان رهایی از قید و بندهایی که مکتب سقاخانه برای ظهور نقاشی خط مهیا کرد که انکار ناشدنی‌ست. او در کار نقاشی خط و ارایه و توسعه آن بیش از دیگران ایستادگی کرده و تاکنون همچنان در عرصه‌های داخلی و بین‌المللی خوش درخشیده‌ است.

فعالیت های بین المللی

وی از ۱۳۴۹ خورشیدی تحقیق و کار در مؤسسه طراحی حروف و کارهای تایپوگرافی در نیویورک را آغاز کرد. از ۱۳۵۴ تا ۱۳۵۷ به سفارش دانشگاه تهران سفال نقش برجسته «نقاشی خط» برای دانشکده الهیات و معارف اسلامی تهران انجام داد. اثری بزرگ که در قالب حروف و بازی با حرکت و ترکیب کلمات به بازنمایی حسی شعر عطار در منطق الطیر و فراز و فرود سیمرغ پرداخته ‌است. محمد احصایی نگارش پنج قطعه کتیبه به خط محقق برای مسجد الغدیر در تهران، نگارش و سفالگری نقش برجسته کتیبه ایران در ورودی موزه ملی ایران و سفارش اجرای ۲۳۰ متر مربع کار سفال نقش برجسته برای سفارتخانه ایران در کشورهای امارات متحده عربی در ابوظبی را بر عهده داشته است. محمد احصایی در ده‌ها نمایشگاه انفرادی و گروهی قبل و بعد از انقلاب اسلامی در ایران و کشورهای دیگر شرکت داشته که از جمله می‌توان به شرکت در نمایشگاه سالیانه بازل سوئیس اشاره کرد. در عرصهٔ فروش آثار هنری در داخل و خارج کشور نیز رکورددار بوده‌ است. در ۱۳۸۵ گران‌ترین اثر نقاشی خط حراج کریستیز دبی متعلق به او با نام «اسماءالله» بود. این اثر با قیمتی بیش از ۱۰۰هزار دلار به فروش رسید. در ۱۳۸۶ با اینکه اثری از احصایی در حراج حضور نداشت اما در این سال ۲ اثر از او در نمایشگاه گروه هفت نگاه به قیمت ۲۰ و ۱۵ میلیون تومان فروش رفت. در مزایده شب دوم آبان ۱۳۸۶، یک تابلو خط از این هنرمند در حراجی سادبیز لندن به مبلغ ۸۸ هزار پوند (بیش از ۲۱۷ هزار دلار) به فروش رفت که رسانه‌های بین‌المللی به‌طور گسترده‌ای آن را بازتاب دادند. این اثر بالاترین نرخ اشیاء حراجی این نگارخانه را به خود اختصاص داد و این نخستین بار بود که تابلو خط یک هنرمند معاصر ایرانی به چنین مبلغ بالایی فروخته می شد.

طراحی لوگو

بخشی از فعالیت هنری احصایی مربوط به طراحی لوگو و نشانه برای نهادها و مؤسسات مختلف بوده است. لوگوهای معروفی که سال‌ها دیده شده و به عنوان نشانه‌ و نمادی از آن نهاد در ذهن‌ها ثبت شده‌اند اما شاید کمتر شخصی نام طراح آن‌ها را بداند. فعالیت احصایی در زمینه طراحی لوگو به دهه ۴۰ و سال‌های پیش از انقلاب بازمی‌گردد. طراحی لوگوهای «بنیاد نهج‌البلاغه»، «موسسه فرهنگی انتشاراتی صراط»، «سازمان انتشاراتی ابوذر»، عنوان «کتاب اول»، «سازمان کتاب‌های درسی ایران»، «سازمان میراث فرهنگی کشور» عنوان «نشریه گزیده»، «فرهنگسرای نیاوران» و «هتل بین‌المللی قشم» از جمله فعالیت‌های احصایی در این حوزه به شمار می‌رود. او در گفت‌وگویی اظهار کرده است: "جذابیت لوگوی بصری از دو جنبه اهمیت دارد؛ خود کلمه و اجرای کلمه که دومی به حوزه گرافیک مربوط است. چگونگی اجرای کلمه، آن هم با تکنیک‌های شناخته شده کار بسیار دشواری است، مثلاً برای اجرای یک لوگوی نستعلیق، چون این قلم به نوعی قلم ملی ما محسوب می‌شود، کار با آن به دلیل شناخت بالای مخاطب امر بسیار دشواری است. لوگوتایپ باید توسط فردی کار شود که هم در حوزه خوشنویسی متبحر باشد و هم در حوزه گرافیک.

تحریر قرآن

تحریر دیوان حافظ به قلم نستعلیق و تحریر قرآن کریم به قلم ریحان از جمله کارهایی است که این هنرمند گرافیست و خوشنویس در کارنامه فعالیتش دارد. او در گفت و گویی درباره تحریر این قرآن می گوید: "خط این قرآن از نظر ساختاری همان خط قرآن‌های دوره تیموری است. تفاوت کوچکی که بین این قرآن با قرآن‌های دوره تیموری وجود دارد به سلیقه‌ خودم برمی‌گردد؛ مثلاً در ترکیب کلمات، در کرسی‌بندی و در برخی کلماتی که معمول نبوده است. مثلاً اینکه در آخر سطر چگونه بنویسند، اینها را در ابتدای سطرها در یک ردیف قرار دادم و سطر که تمام می‌شود، شاهد تغییراتی هستیم."

تحلیل آثار

آثار احصایی در یک تعریف کلی، ترکیب شکل‌گرایانه و گرافیکی از کلمات و حروفی است که به زیبایی درهم‌تنیده و بافتی آکنده از گره‌هایی بی‌شمار را پدید می‌آورند. او این کار را بسیار استادانه انجام می دهد. بدون شک مهم‌ترین دستاورد محمد احصایی در پویش نقاشی‌خط ایران، مکاشفه شکلی او در حروف الفبای فارسی است. وی به زیبایی بافت کلمه را می‌شکافد و حروف متشکله آن را آزاد می‌ کند تا از این رهگذر زیبایی‌شناسی خط فارسی را به اصول نقاشی مدرنیستی پیوند دهد. نتیجه این نگاه نقاشانه به متن، تابلوهایی بسیار تماشایی با کیفیت گرافیکی خیره‌کننده است که کلمات یا نشانه‌های متنی در آن‌ها کمابیش عاری از معنا بوده و تنها با هویت شکلی خود بر پهنه یک ترکیب انتزاعی ظاهر می‌شوند. احصایی برخلاف دیگر هنرمندان نقاشی خط که آثارشان بیشتر بر حروف استوار است، دست به خلق آثاری زده که محوریت آنها کلمه است و به خصوص در آثار اخیر که رنگ و بوی گرافیک در آنها بیشتر دیده می شود، مفهوم انتقال پیام از کلمه بیشتر به چشم می خورد.