عبدالحسین نوایی تاریخ‌نگار ایرانی ۱۶ مهر ۱۳۰۲ در تهران به دنیا آمد. آبا و اجداد او در روستای "نوا" می‌زیستند. نوا روستایی کوچک بر سر کوه که ییلاق آمل است و تا چند سال پیش رفت‌وآمد به آن بسیار دشوار بود؛ اما عبدالحسین در تهران متولد شد. پس از طی کردن تحصیلات ابتدایی و متوسطه به دانشسرای عالی رفت. از همان ابتدا علاقه خاصی به حضور در دانشسرا نداشت به همین دلیل مدتی هم در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران تحصیل کرد ولی آن را ادامه نداد و چون یک سال از دانشسرا را گذرانده بود، همین رشته را ادامه داد و بعدها دورهٔ دکتری را هم در دانشگاه سوربن فرانسه گذراند. بعد از بازگشت از فرانسه به معلمی پرداخت، اما تحقیق و مطالعه را هرگز از زندگی خود حذف نکرد و هم به طور جدی ادامه داد؛ چون معتقد بود که آنچه در دانشگاه به وی آموخته‌اند، تنها مقدمه بوده و او برای تکمیل مطالعاتش باید خود تلاش کند. او در ادامه فعالیت‌هایش در زمینهٔ ادبیات و تاریخ تبحر زیادی کسب کرد. از او آثار تحقیقی تاریخی، به‌ویژه تحقیقاتش دربارهٔ دوره قاجار، به یادگار مانده ‌است. 

آثار

عبدالحسین نوایی از سنین کم در مطبوعات ایران می‌نوشت. در وزارت فرهنگ وقت، شغل‌های مختلفی را عهده‌دار بود و علاوه بر این‌ها به تدریس هم اشتغال داشت. آثار این استاد تاریخ را در چند بخش می‌توان دسته‌بندی کرد. یک بخش کتاب‌های اوست که شامل: فتنه باب، اسناد و مکاتبات تاریخی از تیمور تا شاه اسماعیل، کریم خان زند، شاه‌اسماعیل صفوی(اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشت‌های تفصیلی)، شاه‌طهماسب (مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشت‌های تفصیلی)، شاه‌عباس (مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشت‌های تفصیلی)، فتح تهران(گوشه‌هایی از تاریخ مشروطیت ایران)، دولت‌های ایران از مشروطیت تا اولتیماتوم، متون تاریخی به زبان فارسی (گردآوری)، «نایبیان کاشان بر اساس اسناد» (گردآوری)، شرح حال رجال حبیب السّیر، اسناد و مکاتبات سیاسی ایران از ۱۰۳۸ تا ۱۰۵۲قمری (برنده کتاب سال)، اسناد و مکاتبات سیاسی ایران از ۱۰۵۲ تا ۱۱۳۵قمری، نادر و جانشینش همراه با نامه‌های سلطنتی و اسناد سیاسی و اداری، تاریخ ایران و جهان، فهرس التواریخ، متون تاریخی به زبان فارسی( این کتاب شامل معرفی ۶۴ کتاب تاریخی به زبان فارسی از سده چهارم تا سیزدهم قمری به همراه نمونه‌ای از هر یک از آن متن‌هاست. این کتاب بخش‌هایی از ۶۴ متن مهم تاریخی را که پس از اسلام تا پایان پادشاهی قاجار به زبان فارسی تألیف شده، در خود گنجانده است. به این صورت که ابتدا توضیح مختصری درباره کتاب مورد نظر آورده شده و سپس بخشی از آن کتاب می‌آید و به این ترتیب نمونه‌ای از سبک و نثر مورخان و ادیبان ایرانی کهن و معاصر ذکر می‌شود که از جهات مختلف شایان بررسی است.)(۱)، روابط سیاسی و اقتصادی ایران در دوره صفویه، اسناد میرزا عبدالوهاب خان آصف‌الدوله (گزیده اسناد خراسان و گیلان، گزیده اسناد آذربایجان)، مجموعه اسناد نایبیان کاشان، محتشم کاشانی، مهدعلیا (همراه با اسناد مفصل) هستند.

این استاد تصحیحاتی هم داشته که عبارتند از: احسن‌التواریخ (نوشته حسن بیگ روملو؛ برنده بهترین کتاب سال، ۱۳۴۹)، خاطرات عباس میرزا مُلک‌آرا، تاریخ آل مظفر، تاریخ گزیده، مطلع سعدین و مجمع بحرین، تاریخ عضدی، حدیقه‌الشعرا، مرآت‌البلدان، تکلمه‌الاخبار، مرآت‌الوقایع مظفری و یادداشت‌های ملک‌المورخین سپهر.

نوایی به جز این‌ها، مقالات متعددی هم در جراید منتشر کرده که از آن جمله می‌توان به: حبسیه شاه شیخ ابواسحاق، یک سند مهم از تاریخ مشروطیت ایران، سیدعلی‌محمد باب، فرهنگ القاب، مرآت‌الوقایع مظفری، چگونه انجمن آثار ملی بنیاد گرفت؟، نقد و معرفی کتاب: کلیات محتشم کاشانی، بررسی کتاب تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه و... اشاره کرد و البته این‌ها که نام برده ش، تنها گوشه‌ای از مقالات ایشان است و نام بردن از همه آن‌ها در این مطلب نمی‌گنجد.

 روش کار دکتر نوایی

نبوغ و استعداد استاد نوایی از نوجوانی چنان بود که نوشته‌های او با تقدیر و تشویق بزرگانی چون شادروان اقبال آشتیانی، علامه قزوینی و تقی‌زاده و دیگر از استوانه‌های فرهنگ ایران زمین مواجه می‌شد. وی برای تدریس یا تألیف تاریخ ایران در گام اوّل آگاهی دقیق در حوزه تاریخ عمومی پیش و پس از تخصص را واجب و لازم می‌دانست و هرگونه ناآگاهی از مقاطع تاریخی را سبب نقصان در تحلیل تدریس و تألیف تلقی می‌کرد. بازبینی و بازنویسی تاریخ ایران را امری واجب و لازم می‌شمرد و همچنین به منابع تحصیل تاریخ در دوره متوسطه و عالی نقدهای جدّی داشت و معتقد بود که برنامه‌های درسی تاریخ در دبیرستان‌ها و دانشگاه‌ها با دیدگاه‌های گروهی و حتی شخصی تهیه و تألیف شده‌اند و مؤلفان فاقد ویژگی تخصصی بوده‌اند، برای همین وقتی درباره اهمیّت اسناد توضیح می‌دهد، در مقدمه کتاب «اسناد و مکاتبات سیاسی ایران» می‌گوید که: "… ما در برنامه‌های درسی‌مان سلسله سلاطین آلمان و سلسله سلاطین انگلیس و فرانسه را می‌خوانیم بدون اینکه با این‌ها هیچ‌گونه تماس و مرز مشترکی داشته باشیم، ولی از حال همسایگان خودمان بی‌خبریم، در تاریخ مکرّر می‌خوانیم که شاه عبّاس با پادشاه عثمانی جنگید، بدون اینکه بدانیم این پادشاه عثمانی کیست و از کجا آمده و عثمانی‌ها چه افرادی هستند و منشأ آنها کجاست و علت دعوای ما با اینها چه بود؟ و اگر ۲۵۰ سال با هم می‌جنگیدیم و نزاع داشتیم به چه علّت بوده است؟ ما هیچ‌کدام از اینها را نمی‌دانیم. همین‌طور است، رابطه ما با روسیه که از حدود قرن هفدهم میلادی با آنها ارتباط پیدا کردیم، ولی درباره آنها چیزی نمی‌دانیم. من پیشنهاد کردم که تغییراتی در برنامه‌های درسی داده شود که ما اوّل از همسایه‌ها شروع کنیم، بعد به دورترها برسیم که خوشبختانه الآن می‌بینم تا اندازه‌ای به این مسأله توجّه شده است." (۲)

سرانجام

این چهره ماندگار فرهنگ که به حق می‌توان گفت دینش را به تاریخ و ادبیات ادا کرد، درباره حاصل زندگی‌اش گفته است: "حاصل عمرم سه سخن بیش نیست، خام بُدَم، پخته شدم، سوختم." او سرانجام در ۱۸ مرداد ۱۳۸۳ دار فانی را وداع گفت، اما خدماتش به فرهنگ و تاریخ ایران از یاد رفتنی نیست.

پی‌نوشت:

۱- آشنایی با ایران‌شناسان، عبدالحسین نوایی، دایره‌المعارف اسلامی، مهرماه، ۱۳۹۳

۲- نوای بی‌نوایی، یادداشت محمدعلی سلطانی، دایره‌المعارف اسلامی، مهر