کتابخانه ملی ایران در ۱۳۱۶ خورشیدی پایه‌گذاری شد. نکته مهم در وجود کتابخانه ملی این است که گنجینه‌ای ارزشمند از آثار بزرگان ایرانی در حوزه‌های‌ ادبیات‌، تاریخ‌، فلسفه‌ و عرفان‌، فقه‌ و اصول‌، طب‌ و نجوم و مجموعه‌ای‌ از نخستین‌ ترجمه‌های‌ فارسی کتاب‌های‌ فرنگی‌ و قطعه‌های‌ خوشنویسی‌ استادان‌ بزرگ‌ در این کتابخانه یافت می‌شود.

کتاب و کتاب‌خوانی در کشور ما پیشینه‌ای دیرینه دارد. با اینکه در بسیاری منابع سابقه تشکیل نخستین کتابخانه و قرائت‌خانه به مفهوم امروزی در ایران را به ۱۳۰۰ خورشیدی و به وسیله محمدعلی خان تربیت در تبریز دانسته‌اند؛ اما وقعیت این است که تـاریخچـه تشکیـل مجمـوعـه کتابخانه بـه آغـاز دهـه ۱۲۴۰ خورشیدی بازمی‌گردد. "در همان سال‌ها بود که مدرسه دارالفنون در تهـران کار خود را آغاز کرد و بعد در ۱۲۴۳ خورشیدی کتابخانه کوچکی در آن مدرسه تأسیس شد و تقدیر چنین بود که این مجموعه کوچک در مدرسه‌ای که به سبک اروپایی ساخته شده بود، هسته اولیه مجموعه کتابخانه ملّی ایـران شـود کـه ۷۳ سـال بعـد در سوم شهریور ۱۳۱۶ خورشیدی به صورت رسمی در تهران، گشایش یافت. در عهد مظفرالدین‌شاه که آشنایی ایرانیان با تمدن غرب بیشتر شد و در ۱۲۷۶ خورشیدی به منظور اشاعه فرهنگ و تأسیس مـدارس جـدیـد، انجمـن معـارف تهران تشکیل شد. انجمن یک سال بعد، "کتابخانه ملی معارف" را با مجموعه‌ای که با کوشش فراوان گردآوری کرده بود، در کنار مدرسه دارالفنون، در محل انجمن، تأسیس کرد. نکته مهم اینکه واژه "ملّی" که در نـام ایـن کتابخانه بـه کـار رفتـه، بـه هیچ وجه به معنای «ملیتی» و «ملی‌گرایانه» نبـود، بلکـه بیـانگـر آن بـود کـه این کتابخانه هیچ‌گونه وابستگی به دولت ندارد و مؤسسه‌ای است، غیرانتفاعی و مردمی. از این رو، بی جا نیست اگر آن را نخستیـن کتابخانه عمـومی ایران بدانیم که در تهران تأسیس شد؛ کما اینکه تا چند دهه بعد کتابخانه ملی تبریز، کتابخانه ملی فارس، کتابخانه ملی کرمان و کتابخانه ملی رشت نیز که جملگی کتابخانه عمومی بودند، در ایران تأسیس شدند.(۱)

تعداد منابع کتابخانه ملی

برپایه آمار اعلام شده به وسیله معاونت کتابخانه ملی سازمان اسناد و کتابخانه ملی در سال ۱۳۹۸، ۲ میلیون و ۸۴۱ هزار و ۶۶۵ جلد منبع کتابی و ۹۱۰ هزار و ۸۳۵ منبع غیرکتابی شامل ۳۰۱ هزار و ۷۸۲ پایان نامه و مابقی سایر منابع از جمله عکس و لوح فشرده در کتابخانه ملی وجود دارد. همچنین ۴ میلیون شماره نشریه در ۱۴۰ هزار و ۶۱۹ مجلد در این کتابخانه یافت می‌شود که از این تعداد، ۲۴ هزار و ۹۹۷ جلد انواع نشریات لاتین و عربی هستند. در حوزه کتاب کودک و نوجوان ۲۸۹ هزار و ۱۵۰ جلد کتاب کودک و در بخش نابینایان ۲۳ هزار و ۳۲۳ نسخه کتاب گویا برای نابینایان که شامل نوار کاست و لوح فشرده و حدود هزار عنوان کتاب بریل و ۷۷۵ جلد نشریه برای استفاده نابینایان و کم‌بینایان است در نظر گرفته شده است. این در حالی است که ۵۵ هزار جلد کتاب قدیمی در کتابخانه ملی وجود دارد که از این تعداد ۲۸ هزار و ۱۵۸ جلد نسخه خطی و بیش از ۲۶ هزار نسخه چاپ سنگی و چاپ سربی قدیمی است. بخش ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی هم قسمت عمده‌ای از این کتابخانه را به خود اختصاص داده که شامل ۸۰ هزار و ۴۱۰ جلد کتاب، ۲ هزار و ۳۰۰ عنوان پایان‌نامه و 6 هزار جلد نشریه است.(۲)

ساختمان کتابخانه ملی

"ساختمان کتابخانه ملی با زیربنایی در حدود ۹ هزار و ۷۰۰ مترمربع در ۱۳۸۳ به دست برخی مهندسان ایرانی همچون مهندس میرحیدر و یوسف شریعت‌زاده گشایش یافت. معماری ساختمان ترکیبی از معماری سنتی و جدید است. حیاط کتابخانه تداعی‌کننده باغ فین کاشان و ضلع شرقی ساختمان تداعی‌کننده قلعه زیگورات است. این ساختمان بـه‌گونه‌ای طراحی و ساخته شده کـه عـلاوه بـر مدیریت، واحدهای پشتیبانی و پارکینگ، هشت مـرکـز مهم و تخصصـی کتابداری و مجمـوعـه‌ کتاب‌های مرجع و غیـرمرجع چاپی، نسخـه‌هـای خطـی و کتاب‌های نادر و منابع غیرکتابی را در خود جا بدهد. این کتابخانه از لحاظ معماری در خاورمیانه رتبه دوم و از نظر شبانه‌روزی بودن رتبه سوم را در جهان دارد. ۱۱ تالار مطالعه در کتابخانه وجود دارد که بر اساس موضوع و نوع کاربری تفکیک شده‌اند. مخازن کتابخانه نیز در طبقه منفی سه شرایط مناسبی برای نگهداری از کتاب‌ها در برابر نور، رطوبت و ... دارند. بیشتر کتاب‌ها و اسناد خطی‌ کتابخانه ملی‌، نوشته‌های‌ بزرگان‌ ایرانی‌ در حوزه‌های‌ ادبیات‌، تاریخ‌، فلسفه‌ و عرفان‌، فقه‌ و اصول‌، طب‌ و نجوم‌ و مجموعه‌ای‌ از نخستین‌ ترجمه‌های‌ فارسی کتاب‌های‌ فرنگی‌ و قطعه‌های‌ خوشنویسی‌ استادان‌ بزرگ‌ است‌. قدیمی‌ترین‌ کتاب‌ خطی‌ کتابخانه ملی کتاب‌ "الخلاص"؛‌ فرهنگ لغت عربی به فارسی اثر ادیب‌ نطنزی است‌ که‌ نزدیک‌ به‌ هزار سال‌ پیش‌ تحریر شده‌ است‌".(۳)

شرایط عضویت در کتابخانه ملی

برای عضویت در کتابخانه ملی باید اداره عضویت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران شرایط فرد را بررسی و نسبت به تعیین سطح عضویت متقاضی تصمیم‌گیری کند. تنها متقاضیانی موفق می‌شوند در کتابخانه ملی عضو شوند که ابتدا به صورت اینترنتی درخواست عضویت را پر کنند و در زمانی که برایشان مشخص می‌شود به صورت حضوری مراجعه کنند. حداقل شرایط لازم تحصیلی برای عضویت در کتابخانه ملی، اشتغال به تحصیل در مقطع کارشناسی ارشد ناپیوسته، سطح سه حوزه و نیز دکتری حرفه‌ای و کارشناسی ارشد پیوسته از ترم ۹ به بالا است. این در حالی است که افرادی که دارای دیپلم قدیم یا مدرک پیش دانشگاهی هستند هم با شرایطی می‌توانند از خدمات کتابخانه ملی استفاده کنند. از جمله نخبگان، پدیدآورندگان کتب و مقالات علمی و تخصصی که کتاب علمی ـ تخصصی تألیف کرده باشند یا مقاله آن‌ها در یکی از مجلات علمی با درجه ISI ٬ علمی ـ پژوهشی یا علمی ـ ترویجی چاپ شده باشد یا در یکی از کنفرانس‌های بین‌المللی ارایه شده باشد. مخترعان، حافظان کل قرآن کریم، اهداکنندگان مجموعه‌های نفیس به سازمان اسناد و کتابخانه ملی و اعضاء درجه یک خانواده آنها، دارندگان مدرک درجه یک، دو و سه هنری با تأیید از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، جانبازان و ایثارگران، معلولان جسمی ـ حرکتی، نابینایان، کم ـ بینایان و ناشنوایان، قهرمانان ورزشی ملی و جهانی، بازنشستگان دولت و اعضای درجه یک خانواده شهدا، جانبازان و ایثارگران می‌توانند با حداقل مدرک لیسانس قادر خواهند بود از خدمات سازمان بهره‌مند شوند. در نهایت اینکه با توجه به همه این شرایط، ارایه اصل کارت عضویت برای استفاده از خدمات سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران الزامی است.

پی‌نوشت:

۱-‌ سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، تـاریخچـه تشکیـل مجمـوعـه کتابخانه

۲-‌ همان

۳-‌ خبرگزاری کتاب ایران، ۲۸ فروردین