امام سجاد(ع) با روشنگری خویش در قالب جنگ نرم به هدایت مردم همت گماشت و در کوران رویدادهای سیاسی زمان خویش با هدف فراگیرکردن شریعت اسلام در جهت تعالی مسلمانان کوشید و به ترسیم خطوط و چشم اندازهای پیش روی جهان اسلام پرداخت.

با بررسی دقیق در واقعه عاشورا و سیره امام سجاد(ع) درمی یابیم که چهارمین پیشوای شیعیان در جاویدان ماندن این نهضت و قیام خونین که تا ابد در ذهن و جان بشریت نقش بسته، نقش بسیار مهم و اثرگذاری داشته و البته از عهده این مسوولیت و رسالت به خوبی بر آمده است. این امام همام در طول زندگی از روش های مختلفی استفاده کرد تا واقعه جانسوز کربلا به فراموشی سپرده نشود و این اقدامات آثار و پیامدهایی به همراه داشت که از آن جمله می توان به تنفر مردم از امویان، قیام مختار، توابین و قیام های مختلفی را که نشأت گرفته از قیام امام حسین(ع) بودند، اشاره کرد.(۱)

امام سجاد(ع) از نظر شیعیان ولی خدای متعال، وصی پیامبر(ص)، امام و جانشین امامان پیش از خود است. او گنجینه معارف وحیانی، مخزن‌ علوم نبوی و حماسه حسینی، زینت نیایشگران و جمال ستایشگران بود. زعامت امامت اسلامی و پاسداری از اسلام از وظایف و رسالت‌های امام سجاد(ع) به شمار می رود.

از حوادث مهم دوران حیات امام علی بـن الحـسین(ع)، اسـارت‌ حضرت‌ و دیگر بازماندگان کاروان امام حسین(ع) است که آنان را با آزار فراوان از کوفه تا شام بـردند. هـمچنین‌ ورود به شام، حضور در مجلس یزید، ایراد خطبه تاریخی در مسجد اموی‌ و محکوم‌ کـردن جـنایت یـزید و سرانجام بازگشت کاروان غم دیده به‌ مدینه‌؛ مشاهده‌ حادثه حره در مدینه را می توان نام برد. امام سجاد(ع) تـا پایان عمر در مدینه‌ زیست که عمر شریف حضرت(ع) ۵۷ سـال و دوران امـامت آن بزرگوار ۳۴ سال‌ بوده‌ است.(۲)

نیم‌نگاهی به اوضاع گوناگون جامعه‌ در عصر امام سـجاد(ع)

امام چهارم(ع) دوران امامت پدر خـویش را درک‌ کرده و رنگارنگ‌ شدن‌ مردم را دیده و انحطاط فکری و سیاسی روز افزون مسلمانان را نظاره‌گر بود. اگـر شـدت خفقان و اختناق را بر آن شرایط بیفزاییم، درمـی‌یابیم که چرا امام(ع)دست بـه قیام نزد. امام سجاد(ع)در دوران امامت‌، وارث شرایطی شـده بود که کج‌اندیشی، فرصت‌طلبی، عدالت‌گریزی، دنیاپرستی و عافیت‌طلبی از ویژگی‌های بارز آن بود.

احیای‌ اختلاف‌ طبقاتی و فقدان عدالت اجتماعی

از آثار و برکات رسالت چهارمین پیشوای شیعیان از میان بردن برتری میان طبقات اجتماعی بود، طـوری کـه فقیر و ‌غنی‌ بر یکدیگر برتری نداشتند. تحریف و انکار دستورات اسلامی، بدعت‌گذاری و سنت‌سازی، اقدام به جعل احـادیث دروغـین، ترساندن‌ شیعیان‌ به‌ گونه‌ای که هر فردی به فکر نجات‌ خویشتن‌ باشد و از انتشار فضایل اهل بیت(ع)خودداری کند، اختفا و انکار و محو فضایل حضرت علی‌(ع) و عقاب‌ گویندگان‌ آن، ایجاد شکاف و جدایی میان امام و امت،‌ به استضعاف کشاندن شیعیان، علویان و پیروان اهل بیت(ع) از جمله ویژگی حکومتی حاکمان جور آن دوره بود.(۳)

رویه‌ بی‌وفایی و عافیت‌طلبی مردم در زمان‌ امام علی‌(ع) و امام‌ حسن(ع) ادامه داشت‌ تا تاریخ شـاهد یکی از افـتخارآمیزترین‌ صـحنه‌های‌ جهاد، شجاعت، ایثار، ظلم‌ستیزی و آزادی‌خواهی در کربلا شود. پس از شهادت امام حسین(ع)، امویان‌ بـر این باور بودند که مساله‌ اهل‌ بیت(ع) به‌ پایان‌ رسید و ستاره آنان افول کـرد و نـور ایـشان به خاموشی گرایید. جهل و نادانی فراگیر و دوری و روگردانی از اهل بیت(ع) شایع و فراگیرتر شد. افزون ‌بر آن‌، رژیم ستمگر اموی از این شرایط بهترین اسـتفاده را بـرای‌ گسترش‌ اقتدار سیاسی‌ خود می‌برد. از این‌رو عصر اختناق بهترین تعبیر برای دورانی است کـه امـام سجاد(ع) را شهید کنند و از هیچ جنایتی فروگذار نکند. (۴)

یـکی از مهم‌ترین تفاوت‌های عصر امام سجاد(ع) با دوره‌های دیگر این بود که خـلفای مـعاصر امام پا بـر روی تـمام اصول مسلم اسلام گذاشتند، بدون آن‌که از فردی بیم داشته باشند. دربـاره‌ اوضـاع فرهنگی آن دوران نیز باید گفت که توجه حـاکمان امـوی به حـجاز از چـند جـهت حائز اهمیت بود. مکه و مـدینه مرکز دین و دیانت به شمار می رفت و انوار نورانی اسلام از آن‌جا به اقصی نقاط‌ عالم‌ پرتوافکن شـده بـود. مردم از نزدیک، پیامبر(ع)، صحابه، امامان و خـلفای نـخستین را دیـده بـودند و بـا روش و منش آنان از نـزدیک آشـنا بودند.

سیاست امویان بر این ‌بود که مکه و مدینه را از مـرکزیت دینی، اجتماعی و قداست براندازند. امام(ع) در چنین‌ شرایطی‌ که‌ از حـساس‌ترین ‌بـرهه‌های تاریخ اسلام بود، افزون بر حفظ اسلام و تبیین مبانی اصیل‌ آن و تشیع، بر خود فرض می‌دانست، مـردم را از ایـن انـحطاط اخلاقی که آنان را از مسیر انسانیت خارج کرده‌ و به‌ ورطه‌ هلاکت سوق می‌دهد، نجات دهد و در جـهت بیداری آنان گام بردارد.

مهم‌ترین‌ میراث فرهنگی‌ اسلامی امام سجاد(ع) صحیفه یعنی همان مجموعه ادعیه‌ای اسـت که همه معارف الهی و آن ‌چه مـورد نیاز سالک الی اللّه‌ است در آن‌ گرد آمده و سرچشمه فیض، مدرسه اخلاق و تهذیب محسوب می شود.

شاخصه‌های انحطاط و انحراف جامعه

بـرای‌ درک عمیق‌ و صحیح فضای عصر امام سجاد(ع) معرفی شاخصه‌های انحطاط، انحراف و پیامدهای آن در جامعه‌ ضروری‌ است که عبارت از منع حدیث و جلوگیری از روایت و کتاب سنت پیامبر(ص)، نفوذ و گـسترش قـصه‌سرایی اهـل کتاب نومسلمان و شاعران، مهجوری و بـی‌توجهی بـه قـرآن، اعتقاد به‌ حاکمیت‌ و حکومت احادیث بر قرآن، اعتقاد به اعتبار و حجیت‌ سخن‌ صحابه، اعتقاد به حق تشریع و قانون‌گذاری برای صحابه‌ و پی‌ریزی‌ سـنت از طـرف آنـان، اعـتقاد به مذهب جبر و توجیه کارهای‌ خلاف شرع‌ حاکمان، لزوم‌ اطاعت‌ از حاکم و شیوع‌ و گسترش‌ دامنه‌دار فسادهای اخلاقی در جـامعه بودند.

به نظر می‌رسد، مهم‌ترین رسـالت‌ امـام سـجاد(ع) هنگام‌ تصدی امر امامت، زنده‌ نگه‌ داشـتن حـماسه حسینی از یک طرف و بازسازی و مرمت تشکیلات علوی و شیعی که به‌شدت آسیب دیده بود و تبیین مبانی اسـلام و تـشیع و تفکر ناب آیین محمدی(ع) و علوی(ع) در مـیان امت اسـلامی در دهـه ۷۰ پس‌ از هجرت‌ بود.

فعالیت‌های فرهنگی امـام سجاد(ع)

در این‌ ایام کـه‌ رقـبای اهل بیت(ع) در پی کتمان و اختفای اعـلمیت اهـل بیت(ع) بودند و مترصد آن‌که در اجرای این سیاست حذفی‌، مرجعیت خاندان رسول خدا(ع) را نـابود کـنند و مردم به حاکمان و فقهای‌ دربـاری ارجاع‌ داده شـوند؛ بحث از علم امـام سـجاد(ع) و سروری او بر عالمان، مـحدثان و فـقیهان زمان خود، آگاهی امام از اسرار پنهان ‌هستی‌ و ارتباط مردم با سرچشمه زلال حکمت و علم الهـی از مـباحث بسیار مهم بوده است‌.

امام سجاد(ع) مسجد پیامبر(ص) را مدرسه خویش قرار داد و مباحث علمی و حوزه درسی در مـوضوعات مختلف فـقه، تفسیر، حدیث، فسفه،کلام، عرفان و اخلاق دایر کرد. چهارمین پیشوای شیعیان شاگردان بسیاری تـربیت کـرد و برخی از آنان از بزرگان و سرآمدان دانشمندان‌ اسلامی‌ شدند. (۵)

عصر فقاهت‌ و جهاد فرهنگی امام سجاد(ع)

از جمله‌ نظریه‌های‌ امویان، استواری پایه‌های حکومتشان بـر جـهل مردم بود و آگاه شدن مردم ستون‌های نظام اموی‌ را به لرزه درمی‌آورد. امام سجاد(ع) یکی‌ از کارهای‌ مهم و زیربنایی را بالا بردن سطح علمی مردم و جامعه‌ می‌دانست‌؛ از این‌ رو به دنبال توسعه فرهنگی و علمی، جهاد فرهنگی را پی ریخت و خود طلایه‌دار آن بـود و مدرسه‌ اهل بیت(ع) را تأسیس کرد.

امام سجاد(ع) در طول مدت پربار امامت خویش برای اصلاح امت و پیراستن و پالایش جامعه و مردم از مظاهر فساد، فحشا، فقر و دفع تبعیض‌ها و محرومیت‌های گوناگونی که از طرف حاکمان‌ اموی‌ بر همه مردم و در مواردی علیه شیعیان اعمال شده بود، اهتمام ورزیـد.(۶)

امام زین العابدین(ع) در کنار فعالیت‌های فرهنگی و سیاسی، کارهایی که در قالب فعالیت اجتماعی قابل‌ طرح است، انجام دادند کـه هـمه اقدامات آن امام(ع) برای‌ رسیدن به اهداف مشترکی بود، اما شکل و قالب آن مـتفاوت مـی‌کرد. مهم‌ترین هدفی که امام سجاد(ع) با ابزار گوناگون فرهنگی و اجتماعی تـعقیب مـی‌کرد بـه‌ کارگیری شیوه‌های‌ تربیتی‌ برای هدایت و رهنمون شدن مردم به تعالیم دینی بود.

آزادسازی بردگان

امام سجاد(ع) به آزادسازی بردگان اهتمام زیاد داشت. چنان‌که‌ در روایات آمده است، حضرت(ع) هزار بنده را در راه خدا آزاد کرد. امام (ع) بردگان را می‌خرید و آنان‌ را تحت تربیت خویش قرار می‌داد. آنان از نزدیک با ایشان آشنا می‌شدند و از گفتار و رفتار وی سخت تأثیرپذیری داشتند. (۷)

همان‌طور که در روایات آمده سیاست امویان بر ترور شخصیت اهل بیت(ع) و متروک کردن و منزوی داشتن پیامبر(ع)، اهل بیت(ع) و سنت نـبوی بـود. امـام سجاد(ع) در مقابله با این سیاست‌ دشـمن‌ بـه‌ احـیای نام و یاد پیامبر(ص) و خاندانش با ذکر صلوات پرداخت. همه یا بیشتر دعاهای صحیفه مقرون به ذکر صلوات ‌است‌ و امام در بیشتر ادعیه، خدا را بـه آنـان قـسم داده، آنان را وسیله تقرب و محبوب‌ترین‌ مخلوق‌ نزد پروردگار عالمیان مـعرفی کـرده است. درودهای پیاپی در دعاهای امام سجاد(ع) رنگ‌وبوی سیاسی قابل‌توجهی دارد.

فقدان نظام قضایی صحیح، رواج بی‌عدالتی، فـقدان عدالت اجـتماعی، دوری کـردن از تعالیم‌ اسلام، تحریف و انکار دستورات اسلامی و ایجاد بدعت و ساختن و پرداختن احـادیث دروغـین و احادیث ساختگی ابزاری برای توجیه کارهای خلاف حکمرانان اموی بود و تأسیس مذهب جبرگرایی، ثمره آن دوران است. سیاست تـحمیر و تـجهیل مـردم از کارآمدترین‌ ابزارهای حفظ قدرت بود. سیاست امویان در کاستن از مقام امام علی(ع) با شیوه‌های تـرساندن شـیعیان و پنـهان و کردن از میان بردن فضایل حضرت(ع) و عقاب کردن گویندگان آن و سیاست اقتصادی امویان به استضعاف کـشاندن‌ شـیعیان‌، عـلویان و پیروان اهل بیت(ع)بود. (۹)

نومیدی از پیروزی حـرکت مـسلحانه، نـتیجه رعب و وحشت شدیدی بود که امویان ایجاد کرده بودند. در این میان امام سجاد(ع) فـعالیت‌های مـتفاوتی‌ در طول‌ ۳۴‌ سال امامتش انجام داد که همگی در یک راستا بود. در مدت اسارت‌ شکستن‌ ابهت و غـرور دشـمن و افشاگری‌ها و سخنرانی‌های عمومی با تکیه بـر بیداری وجدان عمومی و افـشای جـنایات‌ اموی‌ و معرفی خاندان پیامبر(ص)، تـصریح بـه جایگاه سیاسی امامان شیعه، اهتمام به امربه معروف‌ و نهی‌ از منکر، زنده نگه داشـتن عـاشورا، مقابله با حاکمان و مقاومت در بـرابر آنـان نـهی از تبعیت از ظالمان‌، افـشاگری عـلیه امویان و حاکمان ناصالح، تـرغیب بـه جهاد و شهادت، تشویق به شکیبایی‌ و رازداری‌، رهنمود به مبارزات پنهانی با جباران و اتـخاذ شـیوه تقیه و توصیه به آن از جمله روش های سیاسی امام سجاد(ع) به شمار می روند.

برخوردها، عمل و عـکس‌ العـمل‌ امام(ع)‌ در بـرابر خلفا از جـمله فـعالیت‌های مهم امام در این دوره اسـت. بخش‌ مهمی‌ از جریان‌های سیاسی این دوران قیام‌ها و شورش‌هایی به شمار می رود که در جای ‌جای قلمرو اسلام به وقوع می‌پیوست.(۱۰)

پی ‌نوشت‌ها:

(۱). کتاب تاریخ‌ تشیع‌ تالیف محمود حیدری‌آقائی[و دیگران...]قم پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

(۲). ر.ک.سید جعفر شهیدی‌، زندگانی علی بن الحسین،(ع)،ص ۹-۲۷.

(۳).ر.ک.شهیدی‌،ص ۲۹-۳۷؛امام سجاد(ع)جـمال نـیایشگران،ص ۱۷-۱۸.

(۴). ر.ک.امام سجاد نیایشگران،ص ۲۷-۲۸.

(۵).الامام السجاد(ع)،ص ۱۱،محمد مهدی شمس الدیـن،ص ۱۰۰.

(۶).شرح نهج البلاغه،ج ۱۱،ص ۴۶.

(۷).سیره‌ پیشوایان‌،ص ۲۳۸.

(۸). صحیفه کامله سجادیه،ترجمه حسین انصاریان،تهران‌:پیام‌ آزادی‌،۱۳۷۶ ش.

(۹). شهیدی. سید جعفر،زندگانی علی بـن الحـسین(ع)،تـهران:دفتر نشر فرهنگ اسلامی،۱۳۷۱ ش.