یک‌روز فرماندار قم در زمان حکومت رضاخان به حرم آمد.  من و چند نفر دیگر در گوشه‌ای مباحثه می‌کردیم. او تصور کرد که ما عمداً به او بی‌احترامی کرده و بلند نشده‌ایم. ناراحت شده قاصدی به منزل حاج شیخ عبدالکریم فرستاده و مطرح کرده بود که فلانی بی‌احترامی کرده. حاج میرزا مهدی هم مرا خواست تا به منزل حاج شیخ بروم و رفتم. در آن‌جا مرحوم حاج شیخ به من گفت: خواهش می‌کنم، شما هم مثل حاج شیخ محمدتقی بافقی نکنید که حوزه به هم بخورد. گفتم:‌ والله کاری نکرده‌ام. گفت: چرا فرماندار عبور کرده جلویش بلند نشده‌اید؟ گفتم: مگر بناست فرماندار که از آن طرف می‌رود، ما جلویش بلند شویم. خلاصه چون درس داشتم، بلند شدم، آمدم بیرون. من قضایا را برای آقای خمینی و آقای مجتهدی گفتم. آقای خمینی هم پا شد، رفت لب پشت‌بام مدرسه فیضیه با صدای بلند فریاد برآورد که: «دیگر آن‌ روزها گذشت. این توقعات بی‌جا دیگر چیست؟» آقای خمینی از همان اول، جرأت داشت خیلی هم جرأت داشت. این بخشی از خاطره میرزا خلیل کمره ای در باره شجاعت امام خمینی است که در کتاب عنصر شجاعت هم نقل شده است. (۱)

خلیل کمره ای فرزند مشهدی ابوطالب در ۱۲۷۷ خورشیدی متولد شد. این خانواده در دهکده فرنق از توابع شهرستان خمین در بخش کمره زندگی می‌کردند. خلیل تحصیلات ابتدایی را همان‌جا فرا گرفت. زمانی‌که ۱۲ ساله شد در پی کسب معارف بیشتر فرنق را ترک کرد و ابتدا به خمین و سپس به خوانسار رفت. کمتر از ۲۰ سال داشت که به حوزه علمیه اراک وارد شد و در آن‌جا به شاگردی «عبدالکریم حائری یزدی» درآمد. هنگامی‌که استادش برای پایه‌گذاری حوزه علمیه قم رهسپار آن شهر شد، میرزا خلیل نیز راه قم در پیش گرفت و پس از اتمام تحصیلاتش به تدریس فلسفه و علم هیات پرداخت.

در آن دوران بزرگانی چون «سید محمود طالقانی»، «سیدمرتضی عسگری» و «مرتضی حائری یزدی» در کلاس درس او حاضر می‌شدند. چندی بعد، کار تدریس را به منزل خود منتقل کرد و سپس به مدت پنج سال (۱۳۴۲-۱۳۳۷) در دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران به تدریس پرداخت و شاگردان بسیاری را پرورش داد. «مهدی بازرگان»، «یدالله سحابی» و «زین‌العابدین رهنما» از اشخاصی بودند که در این مقطع در کلاس‌های تفسیر او شرکت می‌ کردند. (۲)

 میرزا خلیل کمره ای به‌همراه سید محمود طالقانی در سفر به مصر

میرزا خلیل کمره ای در تهران با وجود اینکه شاگردان بسیاری تربیت کرد اما در حقیقت در نوعی تبعید به سر می برد که پس از دستگیری او در اراک در ۱۳۱۴ خورشیدی صورت گرفت. «عبدالکریم حائری یزدی» از مخالفان جدی کشف حجاب بود و میرزا خلیل در حالی دستگیر شد که نسخه‌ ای از تلگراف استاد را در این ارتباط با خود به همراه داشت. او را به تهران منتقل کردند و حدود یک ماه در بازداشت انفرادی به سر می ‌برد اما در نهایت با این شرط که حق خروج از تهران نخواهد داشت، آزادش کردند. متعاقب این حضور اجباری در تهران، دعوت شد تا به عنوان امام جماعت در مسجد فخرالدوله فعالیت کند. از همین زمان او به گسترش فعالیت‌ های خود پرداخت و آثار بسیاری را در معرفی اسلام و رفع شبهات مربوط به مسایل روز به رشته تحریر درآورد.

 مجلس درس میرزا خلیل کمره‌ای در مسجد فخرالدوله تهران.

فعالیت های علمی و فرهنگی خلیل کمره ای

تألیفات میرزا خلیل بر حول چهار محور دعوت اسلام یعنی مؤسس دعوت (پیامبر(ص))، کتاب دعوت (قرآن)، خانه دعوت (کعبه) و رهبران دعوت (ائمه) نگاشته شده‌ است. وی به دلیل آشنایی‌اش با تاریخ اسلام و توانایی در نگارش عمومی دینی‌-اجتماعی، مشارکتش در فعالیت‌های مطبوعاتی و همچنین داشتن دیدگاه‌های رایج در دهه ۲۰ و ۳۰ خورشیدی درباره وحدت اسلامی و تلاش برای تحقّق آنها، شهرتی خاص دارد. بیشتر آثار وی تاریخی است؛ اما به‌طور کلی، باید آثار او را در زمره آثار دینی‌-تاریخی این دوره به‌شمار آورد. (۳)

 کتاب ملکه اسلام از آثار میرزا خلیل کمره‌ای

بنا بر استناد فهرستی که فرزند میرزا خلیل کمره ای  «ناصرالدین‌ کمره‌ای» در ۱۳۴۸ خورشیدی از آثار پدرش تهیه کرد، آیت‌ الله کمره‌ای در طول حیاتش مشتمل به ۵۰ اثر از خود برجای گذاشته که بیشتر شامل کتاب‌ها و شماری نیز مقالات منتشر شده او در مطبوعات است. به علاوه او نسبت به تحولات جهان سیاست در دوران خود نیز بی‌ توجه نبود و از جمله در همراهی با آیت‌ الله کاشانی در حمایت از دکتر مصدق و ملی شدن صنعت نفت، حق ‌التألیف یکی از آثارش را به دولت بخشید تا در اهداف ضداستعماری خود و در حمایت از شیعیان از آن بهره ببرد. (۴)

مهم‌ترین کار کمره‌ای تا پایان عمر، تلاش در جهت اتحاد مسلمانان جهان و به تعبیر خودش "توحید کلمه برای کلمه توحید" بوده است. میرزا خلیل، معتقد بود، وظیفه اصلی روحانیت، پرداختن به امور معنوی است؛ از این روی، وی را نمی‌توان یک سیاستمدار یا فعال سیاسی نامید، اگرچه پاره‌ای از فعالیت‌هایش جنبه سیاسی و اجتماعی به خود می‌گرفت. (۵)

 میرزا خلیل کمره‌ای در دانشگاه ابی النور سوریه

فعالیت های سیاسی و اجتماعی خلیل کمره ای

آیت‌الله میرزا خلیل کمره‌ای در صحنه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تلاش فراوانی داشت.  امضای ایشان در ذیل اعلامیه روحانیون تهران در اعتراض به تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی رژیم پهلوی، هم‌چنین حضور در راهپیمایی بزرگ مردم انقلابی تهران (روز تاسوعا) که به اقامه نماز ظهر و عصر در میدان آزادی به امامت آیت‌الله طالقانی انجامید، نمونه‌هایی از تلاش مبارزاتی و انقلابی وی به حساب می‌آید.
با آغاز جنگ تحمیلی به وسیله رژیم بعث، آیت‌الله کمره‌ای با این‌که در کهولت سنی به سر می‌برد با نگارش مقاله‌ای ارزنده و انتشار آن در روزنامه اطلاعات با عنوان «این ننگ را عرب به کجا می‌برد؟» از موضع حق‌طلبانه ایران دفاع کرد. (۶)

  میرزا خلیل کمره ای در کنار آیت الله کاشانی به هنگام مصاحبه ایشان با خبرنگار «اخبار الیوم»

کمره‌ای در جهت اتحاد میان مسلمانان و دعوت آنان به برادری تلاش گسترده‌ای کرد و از مسلمانان می‌خواست تا در خدمت دین باشند و دین را به خدمت خود نگیرند. وی در این ارتباط مقالات متعدد انتشار داد و دیدارهایی با علمای اسلام انجام داد و از این طریق کوشید تا دیدگاه دیگران را نسبت به مذهب تشیع تغییر و اصلاح کند.
ایشان به دعوت علمای مسلمان پاکستان به آن کشور سفر کرد و با سخنرانی در آن‌جا به ریاست مؤتمر عالم اسلام انتخاب شد. هم‌چنین در ۱۳۳۷ خورشیدی در مؤتمر اسلامی بیت‌المقدس شرکت کرد و از آن‌جا با اشاره آیت‌الله العظمی بروجردی به مصر رفت تا از شیخ شلتوت رییس دانشگاه الازهر مصر به خاطر به رسمیت‌شمردن مذهب تشیع در آن کشور تشکر کند. (۷)

پاپ رهبر کاتولیک‌های جهان در اوایل دهه ۵۰ خورشیدی به وسیله سفارت واتیکان در تهران ۱۲ مساله مشکل کلامی را از ایشان استعلام و استفسار کرد که ایشان به آن‌ها پاسخ داد که بعدها در کتاب «قاب قوسین» منتشر شد. (۸)
 

ارتحال خلیل کمره ای

میرزا خلیل کمره‌ای پس از مدت ۵ سال بیماری که بارها در این مدت از طرف امام خمینی (ره) مورد دلجویی قرار گرفت در ۱۹ مهر۱۳۶۳ خورشیدی وفات یافت. پیکر ایشان پس از انتقال به قم در حجره کنار آرامگاه شهید شیخ فضل‌الله نوری واقع در صحن بزرگ حرم کریمه اهل‌بیت(ع)، حضرت فاطمه معصومه (س)  به خاک سپرده شد. 

 سنگ آرامگاه میرزا خلیل کمره‌ای در حرم حضرت معصومه

منبع:

۱. کمره ای خلیل، تدوین شیخ حسین انصاریان، مجموعه ۸ جلدی عنصر شجاعت، ۱۳۹۰ خورشیدی

۲.ستارگان حرم: اختران حریم معصومه (س)، گروهی از نویسندگان ماهنامه کوثر، ج۲۶، زندگی‌نامه خلیل کمره‌ای.

۳.جعفریان، رسول. «مروری بر دیدگاه‌ها و فعالیت‌های مرحوم آیت‌الله میرزا خلیل کمره‌ای»، میقات حج، زمستان ۱۳۸۲

۴. همان

۵. جلالی، غلامرضا، الگوهای چهارگانه وحدت اسلامی و نظریه میرزا خلیل کمره‌ای، فصلنامه حوزه، ۱۳۸۹، شماره‌های ۱۵۵و۱۵۶.

۶. کمره‌ای، میرزا خلیل. «این ننگ را عرب بکجا می‌برد؟» روزنامه اطلاعات. اول آبان ماه ۱۳۵۹ – شماره ۱۶۲۶۹

۷. جعفریان رسول، جریان‌ها و سازمان‌های سیاسی مذهبی(۱۳۲۰-۱۳۵۷).

۸.همان