کاوه؛ یکی از مهم‌ترین و درخشان‌ترین نشریات سیاسی و اجتماعی دوره قاجاریه به شمار می‌رفت که نقش بسیار برجسته‌ای در بیداری مردم آن دوره و تاکید بر لزوم آگاهی‌بخشی نسبت به عملکرد نظام سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران داشت.

بدون تردید، نهضت مشروطه نقطه عطفی در تاریخ تحولات فکری و سیاسی ایران محسوب می‌شود به گونه ای که این جنبش بزرگ، مبنای تاریخ معاصر ایران قرار گرفت. سید حسن تقی زاده، یکی از چهره های موثر این خیزش بود که به برلین مهاجرت کرد و در آنجا روزنامه کاوه را منتشر کرد. در واقع شکست مشروطه، سبب شد تا تجدد باز تعریف شود و تهیه کنندگان این مجله به دنبال راهی برای خروج از بن بست های سیاسی و اجتماعی برآیند و با انتشار روزنامه کاوه کوشیدند تا بدین ترتیب راه چاره مشکلات را بازگو کنند.

مجله کاوه که با عنوان روزنامه کاوه نیز شناخته می‌شود در برلین با قلم فرسایی محمدعلی جمال‌زاده و محمد قزوینی به زبان فارسی منتشر می شد. این مجله که به سرعت مورد توجه آحاد جامعه به ویژه روشنفکران و سیاستمداران قرار گرفت، چاپ و نشر آن به ۲ قسمت تقسیم می‌شود: دوره اول از سوم بهمن ۱۲۹۴ خورشیدی و تا ۱۵ شماره انتشار یافت. این دوره همزمان بود با جنگ جهانی اول و به همین دلیل بیشتر مطالب این دوره حول رخدادهای این جنگ بود اما در دوره دوم که از ۱۲۹۸_۱۳۰۰ خورشیدی به طور منظم هر ماه یک شماره منتشر می‌شد که بیشتر به مسایل فرهنگی و با رهیافتی انتقادی به موضوعات اجتماعی ایران و با رویکردی روشنفکرانه می‌پرداخت. در سرمقاله شماره اول دوره دوم، هدف از انتشار کاوه چنین بیان شده است: قصد مجله کاوه، جهاد بر ضد تعصب، خدمت به حفظ ملیت و وحدت ملی ایران، مجاهدت در پاکیزگی و حفظ زبان و ادبیات فارسی... است.(۱)

نگاهی به مهم‌ترین موضوعات مجله کاوه

مجله کاوه نقش بی‌بدیلی در ارایه مطالبی در پیرامون باستان‌گرایی در ایران داشت، این نشریه بر استفاده از گاهشمار خیامی و ماه های اوستایی تاکید داشت و در یکی از نوشته های خود لزوم رسمی شدن ماه های ایرانی و استفاده از گاهشماری خورشیدی(خیامی) را پیشنهاد می کرد. همچنین یکی از ویژگی‌های این مجله که آن را در میان مطبوعات ایران بی مانند کرده بود، تنظیم موضوع و سیاق گفتار، جنس کاغذ، چاپ، حروف، قطع و تجلید ممتاز آن بود به همین دلیل در داخل کشور مورد توجه و علاقه مردم صاحب ذوق قرار گرفت.

تحلیل رخدادهای جنگ جهانی

یکی دیگر از موضوعاتی که این مجله در شماره‌های گوناگون به آن می پرداخت، گزارش و تحلیل آن پیرامون رخدادهای جنگ جهانی اول و مبارزه ملت ایران علیه اشغال از طرف ارتش روسیه و انگلیس بود و همچنین این مجله به عنوان یک نشریه سیاسی در جریان جنگ جهانی اول تحت کمیته دفاع ملی منتشر می‌شد تا احساسات ملی‌گرایانه و ضدروسی و موافق با آلمان را در میان ایرانیان تقویت کند. «کمیته دفاع ملی» ایرانیان در برلین، متشکل از نخبگان ملی گرای پراکنده در اروپا بود که آن ها در حلقه نشریه کاوه گرد آمده بودند. (۲)

انتشار مقالات ادبی و فرهنگی

افرادی مانند حسینقلی‌خان نواب سفیر ایران در آلمان، علامه محمد قزوینی، کاظم‌زاده ایرانشهر، میرزا محمود غنی‌زاده، محمد علی جمالزاده، ابراهیم پورداوود، عباس اقبال آشتیانی، محمدعلی فروغی و ... در تدوین و تحریر مقاله‌های کاوه مشارکت داشتند و ایران شناسان مشهوری چون ادوارد براون، هانری ماسه و آرتور کریستین سن با آن همکاری می کردند. در دوره نخست انتشار این مجله علاوه بر مطالب در خصوص جنگ جهانی به نقد و معرفی کتاب‌های اروپایی درباره ایران پرداخته می‌شد. این مقالات را بیشتر محمدعلی جمال‌زاده می‌نوشت و در بخشی با عنوان «بهترین تألیفات فرنگی‌ها درباره ایران» به چاپ می‌رساند. همچنین بعد از پایان دوره نخست چاپ مجله کاوه در دوره جدید مقالات ادبی و تاریخی بسیار مفیدی به چاپ رسید. در تدوین این مقالات شیوه صحیح پژوهش‌های ادبی و تاریخی به روش محققان اروپایی اعمال می شد، به قراری که این مقالات الگو و نمونه خوبی برای محققان ایران شده بود. از آثاری که به ضمیمه مجله کاوه به چاپ رسید باید از تاریخ روابط ایران و روس به قلم جمال‌زاده نام برد در دوره جدید کاوه همچنین مقالاتی با امضای مستعار محصّل به قلم تقی‌زاده در باب احوال مشاهیر شعرای ایران به طبع رسیده است. (۳)

انتشار این مقالات باعث شد که ایرانیان بیش از پیش به ضعف و عقب ماندگی نظام دوره قاجاریه آگاهی یابند. مدیر این مجله بر این باور بود که انحطاط ایران در عرصه علمی، فرهنگی و حتی اخلاقی باعث شده که کشور «صد هزار فرسنگ» از ملل متمدن اروپا عقب بماند. بنابراین در صدد بود تا مبانی نظری نوسازی جامعه ایرانی را محقق سازد، این مجله همچنین چاره حل بسیاری از مشکلات را در اخذ «تمدن جدید» می‌دانست. در کنار علاقه به تجدد، مسایلی مانند حقوق زنان، ایجاد دولت نیرومند مرکزی، آموزش همگانی، نخبه گرایی برای کاوه و گردانندگان آن موضوعیت داشت. علاوه بر این، کاوه اندیشه حاکمیت متمرکز و مقتدر ملی را به‌ مثابه آرمان روشنفکران و سیاستمداران مطرح کرد.

تاکید بر ضرورت شکل گیری ارتش ملّی

بعد از ناکامی مشروطه و اشغال کشور در جنگ جهانی اول به دلیل ضعف حکومت مرکزی و نبود ارتش ملّی مقتدر، امنیت و تمامیت ارضی کشور در آستانه فروپاشی قرار گرفت و یک نوع هرج و مرج شدید در جامعه به وجود آمد. نخبگان، گروه ها و جریان های سیاسی جامعه در چاره جویی برای نجات کشور از این بحران ها در داخل و خارج به تلاش های مختلفی دست زدند. مهمترین دغدغه و خواست آنان برگرداندن آرامش، احیای استقلال و وحدت ملّی کشور بود. ناامنی و هرج و مرج شدید، دگرگونی مهمی در نگرش سیاستمداران و دیگر قشرها و گروه های جامعه نسبت به قوای دفاعی کشور و ضرورت شکل گیری ارتش مقتدر ملّی که بتواند کشور را به مرحله ثبات و آرامش برساند، به وجود آورد. در چنین شرایطی بود که تشکیل ارتش ملی مهم ترین دغدغه مجله کاوه شد. لازم به ذکر است که کاوه در زمانی منتشر می شد که ضعف و زبونی نظامی و سیاسی ایران در برابر مشکلات داخلی و خارجی به اوج خود رسیده بود.

بنابراین در اواخر دوره­ قاجار به علّت ناکامی انقلاب مشروطه و شکل ­گیری بحران­ ناامنی، دغدغه­ تشکیل ارتش ملّی به یکی از خواسته ­های اصلی جامعه­ ایرانی تبدیل شد در این زمان مجله کاوه این خواسته ملّی را مطرح و بر تحقّق آن تأکید کرد و با نگاهی عمیق و منتقدانه به مسایل و مشکلات سیاسی، اجتماعی، نظامی و... جامعه ایرانی پرداخت و سپس راهبردها و راهکارهایی برای حلّ مشکلات و معضلات جامعه پیشنهاد کرد. این رویکرد نقادانه، روزنامه کاوه را به یکی از جنجالی ترین و بحث برانگیزترین نشریات تاریخ مطبوعات ایران تبدیل کرد. این مجله استفاده از تجربه و تکنولوژی اروپاییان و پاک‌سازی ارتش ایران از نفوذ بیگانگان را به عنوان راهکارهایی برای تشکیل ارتش ملّی می‌دانست و سپس ایجاد ثبات و آرامش داخلی و مقابله با نفوذ و تجاوز خارجی را به عنوان کارکرد ارتش ملّی عنوان می کرد. (۴)

منابع:

۱- مجله کاوه، شماره یک، ژانویه ۱۹۲۱

۲- مقدمه بر چاپ دوم کاوه، مجله یغما، س ۳۰، ش۳، خرداد ۱۳۵۶، ص۱۴۷.

۳- . آرین‌پور، یحیی. از صبا تا نیما. تهران: زوار، ۱۳۷۵، ج۲/ ۲۳۳

۴- بررسی اندیشه تشکیل ارتش ملّی از نگاه روزنامه کاوه، محمدرضا علم، حمزه حسینی، مطالعات تاریخ انتظامی، دوره ۶، شماره ۲۲، پاییز ۱۳۹۸، صفحه ۲۳