نویسنده : علیرضا محمدی

از دیدگاه بسیاری از اندیشمندان و متفکرانی که در زمینه تبیین علل و عوامل پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نظریه پردازی نموده اند، عامل مذهب از قوی ترین و اصلی ترین عواملی است که در پیدایش و پیروزی انقلاب اسلامی نقش به سزایی ایفا نموده است . (1)

میشل فوکو، فیلسوف مشهور فرانسوی و نظریه پرداز پست مدرنیسم، در تحلیل و بررسی عوامل انقلاب اسلامی، از «معنویت گرایی سیاسی » نام می برد; به نظر او، روح انقلاب اسلامی در این حقیقت یافت می شود که ایرانی ها از خلال انقلاب خود، در جست وجوی ایجاد تحول و تغییر در خویش بودند . هدف اصلی آنها یک تحول بنیادین در وجود فردی و اجتماعی، حیات اجتماعی و سیاسی، و در نحوه تفکر و شیوه نگرش بود; «... آنان راه اصلاح را در اسلام یافتند; اسلام برای آنان هم دوای درد فردی و هم درمان بیماری ها و نواقص جمعی بود» . (2)

آصف حسین در کتاب «ایران اسلامی، انقلاب و ضد آن » ، بر این نکته تاکید دارد که مطالعه انقلاب باید با توجه به عنصر ایدئولوژی، نقش اپوزیسیون اسلامی، مشروعیت، آموزش ها و خصوصا رهبری صورت گیرد . (3) و حامد الگار نیز در کتاب «ریشه های انقلاب اسلامی » ، «تشیع » ، «رهبری امام خمینی (ره)» و «طرح اسلام به عنوان یک ایدئولوژی » را به عنوان ریشه های انقلاب مطرح می کند . (4)

از سوی دیگر مروری بر ادبیات سیاسی رایج در روند وقوع انقلاب اسلامی، شعارها، سخنرانی ها و بیانیه های انقلابیون و رهبران نهضت، بیانگر این واقعیت است که از میان عناصر مذهبی، فرهنگ عاشورا و نهضت امام حسین (ع)، نقش به سزایی در این زمینه ایفا نموده است . مؤلفه های فرهنگ و تعالیم عاشورا عبارت از: فرهنگ شهادت، فرهنگ مبارزه مستمر حق با باطل، فرهنگ طاغوت ستیزی و طاغوت زدایی، اصل پیروی از رضای خدا و مصالح مسلمین، و فرهنگ پیشگیری از جرم و فساد، قبل از وقوع آن در فرهنگ نظارت عمومی و امر به معروف و نهی از منکر . (5)

این مؤلفه ها در پیدایش و پیروزی انقلاب اسلامی نقش و تاثیرات به سزایی داشته و حفظ و تداوم انقلاب اسلامی نیز در گرو حرکت در این چارچوب است . اکنون جهت آگاهی بیشتر بحث را در چند محور با تفصیل بیشتر پی می گیریم .

الف . گونه های تاثیر فرهنگ عاشورا در پیدایش انقلاب اسلامی
1 . تاثیر فرهنگ عاشورا بر اهداف و انگیزه های انقلابیون

هدف و انگیزه مردم ایران از انقلاب اسلامی، نابودی ظلم، استبداد و استکبار و برپایی حکومت عدل الهی و اجرای احکام اسلامی به عنوان «معروف، جلوگیری از وابستگی به اجانب و بیگانگان، به عنوان «منکر» بود که عینا همان انگیزه و هدف امام حسین (ع) از قیام عاشورا بود; چنان که می فرماید: «انما خرجت لطلب الاصلاح فی امة جدی ارید ان امر بالمعروف و انهی عن المنکر و اسیر بسیرة جدی و ابی علی ابن ابی طالب (ع)» .

اگر یزید بن معاویه تجاهر به فسق و فجور داشت، خاندان پهلوی نیز همان گونه عمل می کردند و برای اسلام زدایی را تا آنجا پیش رفتند که تاریخ رسمی کشور را از هجرت پیامبر اکرم (ص) به تاریخ شاهنشاهی تبدیل کردند . حضرت امام درباره تاثیر عاشورا بر اهداف و انگیزه های انقلاب اسلامی می فرماید: «حضرت سیدالشهداء به همه آموخت که در مقابل ظلم، در مقابل ستم، در مقابل حکومت جائر چه باید کرد» . (6) برخی از علمای اسلامی بر این عقیده اند که مهم ترین انگیزه امام حسین (ع) از این قیام، ایجاد حکومت اسلامی بوده است . امام خمینی (ره) در این زمینه می فرماید: «زندگی سیدالشهداء زندگی حضرت صاحب (ع)، زندگی همه انبیا عالم، از آدم تا حالا، همه شان این معنا بوده است که در مقابل حکومت جور، حکومت عدل را می خواستند درست کنند» . (7)

از این رو یکی از مهم ترین شعارهای انقلابیون این بود: «نهضت ما حسینیه، رهبر ما خمینیه » .

2 . تاثیر فرهنگ عاشورا بر رهبری انقلاب

وجود رهبری حسین گونه امام خمینی (ره) یکی از مهم ترین نهضت عاشورا در پیدایش انقلاب اسلامی بود; مردم ایران، صلابت، شهامت، شجاعت، قاطعیت، سازش ناپذیری و روح حماسی امام حسین (ع) را در شخصیت امام خمینی (ره) متجلی می دیدند و شرایطی که امام حسین (ع) برای رهبر و حاکم جامعه اسلامی توصیف می نمود، در او می یافتند; شعار «خمینی، خمینی تو وارث حسینی » مبین این امر است .

3 . تاثیر فرهنگ عاشورا بر شیوه مبارزه

در فرهنگ مکاتب مادی مشت نباید به نبرد درفش برود، اما مردم ایران تحت تاثیر نهضت عاشورا، روحیه شهادت طلبی امام حسین (ع) و اصحابش را در خاطره ها تکرار می کردند; جوانان انقلابی با شعارهای «الله اکبر» و «توپ، تانک، مسلسل، دیگر اثر ندارد ...» ، با تانک ها و مسلسل های رژیم ستم شاهی مقابله می نمودند . حضرت امام می فرمایند: «کیفیت مبارزه را، ... اینکه قیام در مقابل یک حکومت قلدری که همه جا را در دست دارد، با یک عده معدود، باید چه طور باشد، اینها چیزهایی است که حضرت سیدالشهدا به ملت آموخته است » . (8)

از فردستیزی تحت تاثیر رافت اسلامی و سیره امام حسین (ع) با دشمنان خود، مانند حربن یزید ریاحی و ... با شعار «گل در مقابل گلوله » فریاد می زدند: «ارتش ایران حسینی شده، رهبر ایران خمینی شده » . (9)

4 . تاثیر فرهنگ عاشورا از طریق ایام و اماکن عزاداری حسین بر انقلاب

علاوه بر این، ایام عزاداری امام حسین (ع) و اماکن از قبیل مساجد، تکایا و خیمه های عزاداری امام حسین (ع)، به عنوان مهم ترین زمان و مکان برای فعالیت نیروهای انقلاب و آگاهی مردم از مفاسد حکومت پهلوی و سازماندهی آنان برای راهپیمایی، تظاهرات و فعالیت های انقلابی محسوب می گردید .

اساسا در طول دو ماه محرم و صفر، در سال اوج گیری انقلاب اسلامی، نقطه اوج آن، یعنی همان تاسوعا و عاشورای حسینی بود که پایه های اساسی رژیم ستمشاهی را لرزاند .

سران ساواک در تحلیل های درون سازمانی خود گفته بودند که اگر ما بتوانیم ماه محرم را به خوبی پشت سر بگذاریم، رژیم پهلوی ماندنی است و همه دیدیم که پس از اربعین حسینی در سال 1399 هجری قمری، رژیم 2500 ساله شاهنشاهی، در کمتر از یک ماه ساقط شد . (10)

ب . گونه های تاثیر فرهنگ عاشورا در پیروزی انقلاب اسلامی
با مروری بر مقاطع سرنوشت ساز در پیروزی انقلاب اسلامی، مشخص می شود که نقطه آغازین آن، ایام عزاداری امام حسین (ع) و با الهام از آموزه های نهضت عاشورا بود:

1 . قیام 15 خرداد که نقطه عطفی در تاریخ انقلاب شمرده می شود، به دنبال سخنرانی حضرت امام (ره) در بعدازظهر عاشورا (13 خرداد 1342) به وقوع پیوست . امام خمینی (ره) در مورد قیام 15 خرداد فرمودند: «ملت عظیم الشان در سالروز این قیام انفجارآمیزی که مصادف با 15 خرداد 42 بود، با الهام از عاشورا، آن قیام کوبنده را به بار آورد; اگر عاشورا و گرمی و شور و انفجار آن نبود، معلوم نبود چنین قیامی سازماندهی واقع شود» . (11)

2 . 17 شهریور نیز یکی از مقاطع مهم انقلاب بود که تحت تاثیر عاشورا و فرهنگ آن شکل گرفت; «17 شهریور مکرر عاشورا و میدان شهدا مکرر کربلا و شهدای ما مکرر شهدای کربلا و مخالفان ملت ما مکرر یزید و وابستگان او هستند» . (12)

3 . اعلامیه تاریخی امام خمینی (ره) در روز 21 بهمن 1357 مبنی بر شکستن کودتا و حکومت نظامی رژیم که تصمیم داشتند رهبران اصلی انقلاب را دستگیر کرده و به زعم خویش، برای همیشه به انقلاب پایان دهند، عملا نوعی حماسه عاشورایی محسوب می شد . مردم تحت تاثیر اعلامیه و فرمان حسین زمان خویش، به خیابان ها ریخته و توطئه رژیم را در هم شکستند; حضرت امام (ره) در این زمینه می فرماید: «اگر قیام حضرت سیدالشهداء (ع) نبود، امروز هم ما نمی توانستیم پیروز بشویم; تمام این وحدت کلمه ای که مبدا پیروزی ما شد، برای خاطر این مجالس عزاداری، مجالس سوگواری و این مجالس تبلیغ و ترویج اسلام شد» . (13)

ج . تاثیر فرهنگ عاشورا بر حفظ و تداوم انقلاب اسلامی
اگر انقلاب اسلامی بخواهد بر مبنای آن فرهنگی که شکل گرفته است، تداوم یابد، ناگزیر باید به همان فرهنگ توجه مستمر داشته باشد . روحیه شهادت طلبی، آزادگی و شرف، عزت نفس، مبارزه با ظلم و ستمگری، مخالفت با تخطی از احکام اسلام و ... در عرصه های مختلف سیاست خارجی و روابط با دیگر کشورها و همچنین عرصه سیاست داخلی از سیاست گذاری در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و غیره گرفته تا بخش های اجرایی و ... همه باید به آموزه های نهضت امام حسین (ع) و فرهنگ عاشورا پایبند باشد .

اگر انقلاب اسلامی توانسته است از کلیه توطئه ها جان سالم بدر برده، اگر جنگ تحمیلی هشت ساله که از سوی تمامی قدرت های جهانی پشتیبانی می شد، نتوانست این انقلاب مردمی و اسلامی را از پای درآورد، اگر تهدیدهای دشمنان اسلام، امپریالیسم تبلیغاتی، محاصره اقتصادی، کودتای نظامی و ... هیچ کدام کوچک ترین خللی در عزم و اراده نظام اسلامی وارد نکرده است، همه و همه به خاطر همان فرهنگ عاشورایی ملت ایران بوده است . (14)

امام خمینی (ره) در این زمینه می فرمایند: «این محرم را زنده نگه دارید; ما هر چه داریم از این محرم است و از این مجالس تبلیغ ما هم از محرم است، از این قتل سیدالشهداء است و شهادت اوست . ما باید به عمق این شهادت و تاثیر این شهادت در عالم برسیم و توجه کنیم که تاثیر او هم امروز هم هست; اگر این مجالس وعظ و خطابه و عزاداری و اجتماعات سوگواری نبود، کشور ما پیروز نمی شد . همه در تحت بیرق امام حسین (ع) قیام کردند . الآن هم می بینید که در جبهه ها وقتی که نشان می دهند آنها را، همه با عشق امام حسین (ع) است که دارند جبهه ها را گرم نگه می دارند» . (15)

ایشان در جای دیگر می فرمایند: «فداکاری حضرت سیدالشهداء (ع) است که اسلام را برای ما زنده نگه داشته است ... ; باید بدانید که اگر بخواهید نهضت شما محفوظ بماند، باید این نهضت ها را حفظ کنید» . (16)

× پی نوشت ها

1 . به عنوان نمونه ر . ک: عمید زنجانی، انقلاب اسلامی ایران و ریشه آن; منوچهر محمدی، تحلیلی بر انقلاب اسلامی; سید حمید روحانی، نهضت امام خمین (ره) ; علی دوانی، نهضت روحانیون ایران; جمیله کدیور، رویاروی، انقلاب اسلامی ایران و امریکا و ... .

2 . میشل فوکو، ایرانی ها رؤیای در سر دارند؟ ترجمه حسین معصومی همدانی .

3 . به نقل از ضیافت های نظری بر انقلاب اسلامی «مجموعه مقالات » عبدالوهاب فراتی، نشر معارف، ص 297 .

4 . همان .

5 . هاشم هاشم نژاد هریسی، اصول فرهنگ و تعالیم عاشورا، چکیده مقالات کنگره بین المللی امام خمینی (ره) و فرهنگ عاشورا; مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام خمینی (ره)، 1374، ص 189 .

6 . قیام عاشورا در کلام و بیان امام خمینی (ره)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول، 1373، ص 55 .

7 . همان، ص 38 .

8 . صحیفه امام، ج 17، ص 56 .

9 . هفت قطره از جاری زلال اندیشه امام خمینی (ره)، مصطفی کواکیان، نشر پازینه، ص 229 .

10 . راهپیمایی عظیم مردم در روز اربعین برابر با 29/10/1357 بود که پس از 23 روز یعنی در 22/11/1357 انقلاب اسلامی پیروز شد .

11 . صحیفه امام، ج 16، ص 290 .

12 . همان، ص 346 .

13 . همان .

14 . هفت قطره، همان، ص 235 .

15 . صحیفه امام، ج 17، ص 58 .

16 . همان، ج 15، ص 331 و 230 و جهت مطالعه درباره تاثیرات فرهنگ عاشورا بر انقلاب اسلامی ر . ک: ضیافتی نظری بر انقلاب اسلامی (مجموعه مقالات عبدالوهاب فراتی، نشر معارف، ص 91; و فصلنامه حکومت اسلامی، سال هشتم، شماره اول بهار 82، (ش 28)، ص 396 .