لزوم تشکیل حکومت و اداره جامعه بر اساس قانون مدوّن از نظر صائب هیچ اندیشوری پوشیده نیست و گروهی که سود خود را در هرج و مرج جست وجو می کنند و از نظم قانونی حاکم بر اجتماع هراسناک اند و تأسیس نظام قانونمند را لازم نمی دانند، از زمره صاحب نظران خارج اند. هر حکومتی برپایه مکتب خاص خویش اهدافی را به دنبال دارد که با اصول حاکم بر آن مکتب هماهنگ باشد حکومت اسلامی نیز اهدافی دارد که با اصول روشمند خویش مناسب باشد. آنچه در این فرصت کوتاه ارائه می شود، برخی از مقاصد و أهداف حکومت اسلامی است که از آنها به عنوان فلسفه حکومت اسلامی یاد شود.

یکم. حکومت جامعه بشری و سیاست آن از مهم ترین علوم انسانی به شمار می آید. شناخت علوم انسانی نیازمند به معرفت انسان می باشد. انسان موجودی است که هستی خود را از غیر خود دریافت می نماید و جهان نیز مانند انسان، هستی خویش را از غیر خود می گیرد و انسان و جهان یعنی «عالم و آدم» به هم مرتبطااند؛ چنان که در یک دیگر مؤثر و از یک دیگر متأثّرند و هرگز بدون شناخت آن مبدأ فاعلی که هستی او عین ذات وی بوده، به انسان و جهان هستی عطا می کند و آنها را هماهنگ و منسجم می سازد، معرفت انسان میسور نیست و در نتیجه شناخت سیاست جامعه انسانی و حکومت آن میسر نمی باشد.

دوم. انسان از نظر اسلام در رأس سه نظام است که مکتب های غیر الهی وی را واجد آن سه نظام خاص نمی دانند؛ اول نظام فاعلی، دوم نظام داخلی مخصوص و سوم نظام غایی خاص. نظام فاعلی وی آن است که علل پیدایش و پرورش او را اموری تشکیل می دهند که همگی آفریده خدای یکتا و یگانه اند و تنها مبدأ فاعلی که عالم و آدم از او ظهور کرده، همانا خداوند سبحان می باشد و هیچ عاملی در تحقق انسان استقلال نداشته، هیچ موجودی نیز در پرورش و اداره او مستقل نخواهد بود. نظام داخلی انسان آن است که حقیقت او را روح مجرد و جسم مادی تشکیل می دهند؛ یعنی انسان نه همانند فرشتگان، روح بدون جسم است، نه همچون اجرام خاکی و گیاهی، جسم بدون روح می باشد و آنچه مقوّم انسانیت انسان است، همانا روح زوال ناپذیر اوست که جسم زوال پذیر خاکی را به همراه دارد. نظام غایی وی، آن است که با مرگ بدن نابود نمی شود؛ بلکه همواره زنده است و بعد از گذشت از دنیا، وارد جهان پایدار به نام قیامت می شود و با بدن مناسب آن عالم جاودانه به سر می برد و تمام عقاید و اندیشه ها و نیز تمام اخلاق و اوصاف و همچنین تمام کردار و رفتار او محشورند و هرگز او را رها نمی نمایند.

انسان در مکتب های مادی و حسی، فاقد نظام فاعلی به معنایی که گذشت و نیز فاقد نظام غایی به معنای یاد شده است و نظام داخلی وی منحصر در ماده و جسم خواهد بود و روح و اندیشه های روحی نیز تفسیر مادی خواهد داشت. قرآن کریم که بهترین مفسر انسان و جهان می باشد، نظامهای سه گانه انسانی را در آیات فراوان بیان داشت و یکی از جامع ترین آیه که به هر سه نظام اشاره دارد، آیه سوره «طه» است که از زبان حضرت موسای کلیم(علیه السلام) درباره فراعنه مصر چنین نقل می فرماید: ﴿قال رَبُّنا الَّذی أعطی کلّ شیءٍ خلقَهُ ثُمّ هدی﴾ [1]؛ زیرا در این آیه نظام فاعلی به عنوان پروردگار همگان یاد شد و نظام غایی، به عنوان هدایت به سوی هدف بازگو شد،ولی نظام داخلی به عنوان اینکه خداوند سازمانِ هستی هر چیزی را که در خود آن چیز باشد عطا کرد، ذکر شد و سازمان مناسب با هستی انسان، همان است که در آیات سوره «ص»؛ ﴿إنِّی خالقٌ بَشَراً من طینٍ ٭ فإذا سَوَّیتهُ و نفختُ فیه من رُوحی فَقَعوا له ساجدینَ﴾ [2]به طور صریح مطرح شد.

مهم ترین هدف حکومت اسلامی، خلیفه خدا شدن انسان ها و تشکیل مدینه فاضله
سوم. مهم ترین هدفی که حکومت اسلامی به همراه دارد و با نظام های سه گانه انسانی هماهنگ است، همانا دو چیز است: اوّل انسانها را به قسمت خلیفة الله شدن راهنمایی و مقدّمات سیر و سلوک آن را فراهم کردن، دوم کشور اسلامی را مدینه فاضله ساختن، مبادی تمدن راستین را مهیا نمودن و اصول حاکم بر روابط داخلی و خارجی را تبیین کردن است. نصوص دینی اعم از آیات قرآن و متون احادیث و نیز سیره معصومان و پیشوایان الهی، گرچه حاوی معارف فراوان و نکات آموزنده زیادی است، لیکن عصاره همه آنها همانا دو رکن یاد شده است و همان طوری که نظام داخلی انسان را روح و جسم او می سازد، لیکن اصالت از آنِ روح است و بدن پیرو روح بوده، سلامت و رعایت اصول طبی وی برای تأمین سلامت روح از گزند عقاید سوء و آسیب اخلاقی ناروا و حفظ از زیان رفتار ناپسند می باشد، تأمین مدینه فاضله نیز برای پرورش انسانهایی است که در جهت خلیفة الله قرار گرفتن گام برمی دارند و اصالت در بین دو رکن یاد شده همانا از آنِ خلافت الهی است؛ زیرا بدن هر چند سالم باشد، بعد از مدّتی می میرد و می پوسد، ولی روح همچنان زنده و پاینده است. همچنین مدینه فاضله هر چند از تمدّن والا برخوردار باشد، بعد از مدّتی ویران می گردد، لیکن خلیفة الله که همان انسان کامل است، از گزند هرگونه زوال مصون است؛ بنابراین، مدینه فاضله به منزله بدن است و خلیفة الله به مثابه روح آن و همان طوری که بر اساس اصالت روح، بدن را روح سالم می سازد، بنابر اصالت خلیفة الله، مدینه فاضله را انسان کامل تأسیس و تأمین می نماید.

چهارم. لازمه خلافت الهی، آن است که انسان کامل یعنی خلیفة الله همه کمالهای مستخلف عنه را که خداوند جهان است، به اندازه سعه هستی خود فراهم نموده، در همه آن کمالهای وجود، مظهر خداوند سبحان قرارگیرد؛ بنابر این، آنچه به نام قسط و عدل و نظایر آن به عنوان اهداف حکومت اسلامی یاد می شود، همه آنها گرچه کمال به شمار می آیند، لیکن تمام آنها جزء فروعات کمال اصلی اند؛ زیرا انسان متعالی که خلیفه خداست، مصدر همه آن کمالها خواهد بود؛ چون خلافت خدا مستلزم آن است که خلیفه وی مظهر آن همه چیزها می باشد که در تأمین سعادت ابد سهیم بوده، در تدبیر جوامع بشری نقش سازنده دارد.

پنجم. قرآن کریم در آغاز سوره «ابراهیم»، هدف نزول قرآن را که همان هدف والای رسالت یعنی غرض اصیل حکومت اسلامی است، چنین ترسیم می نماید: ﴿الر کتابٌ أنزلناه إلیک لتُخرج النّاس من الظّلمات إلی النّور بإذن ربّهم إلی صراط العزیز الحمید﴾؛[3] قرآن کتابی است که ما آن را به سوی تو فرو فرستادیم تا مردم را از هر تیرگی و تاریکی برهانی و آنها را به نور برسانی. البته این رهانیدن از ظلمتها و رساندن به نور به دستور و اجازه پروردگار آنان است و راه نورانی شدن مردم، همانا پیمودن راه راست خداوند عزیز و نفوذ ناپذیر و پیروز بر هر چیز می باشد که آن خداوند عزیزِ حمید و شایسته هرگونه ثناست. البته دوری از خداوند که هستی محض و کمال صرف است، تیرگی است و جدایی از او که نور تام می باشد، تاریکی است و تنها مبدئی که توان بیرون آوردن از تیرگی و رهاندن از تاریکی را واجد است، همانا نور بالذات می باشد که آن همان خداوندی است که نور سماوات و زمین است؛ لذا ولایت این امر را در قرآن فقط به خود نسبت داده چنین فرموده: ﴿الله ولی الّذین آمنوا یخرجهم من الظّلمات إلی النّور... ﴾ [4] و اگر در آیه آغازین سوره «ابراهیم» (علیه السلام) آن را به رسول اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) اسناد داد، برای این است که انسانِ کامل خلیفه خداست و خلیفه کار مستخلف عنه را انجام می دهد و چون انجام کار او از راه خلافت و نیابت است، نه اصالت، لذا در آیه مزبور اصل مطلب که همان اخراج از ظلمتها به نور باشد، به اذن خدا مقید شده است. غرض آنکه هدف والای رسالت و نزول وحی که همان حکومت الهی است، نورانی نمودن جامعه انسانی است و انسانِ نورانی از گزند تیرگی هوا و آسیب تاریکی هوس مصون بود و از دسیسه، وسوسه و پند در مغالطه محفوظ است و انسانی که از لحاظ اندیشه از تباهی توهّم و تخیل و هرگونه مغالطه آزاد باشد و از جهت عمل از آلودگی هرگونه شهوت و غضب پاک باشد، شایسته خلافت خداست؛ بنابر این، هدف مهم تأسیس نظام اسلامی برپایه وحی و نبوت، همانا خلیفةالله شدن انسان است و خط مشی انسان نورانی در جامعه بسیار روشن بوده، او با نور الهی که بهره وی شد حرکت می کند و زندگی می نماید؛ چنان که خداوند فرمود: ﴿... و جعلنا له نوراً یمشی به فی النّاس﴾،[5] ﴿... و یجعل لکم نوراً تمشون به... ﴾.[6]سیره آموزنده انسان نورانی آن است که در عین رعایت ادب و پاسداری از حرمت انسانیتِ دیگران، هیچ انسانی را شایسته ستایش و پرستش نمی داند و نیز در عین زیبا دیدن نظام کیهانی و تحسین سراسر گیتی هیچ موجود سپهری یا زمینی را شایسته تکریم عبادی ندانسته، برای آن قداست پرستش قائل نیست؛ بلکه تمام عالم و آدم را نشانه خدای بی نشان دانسته، برای آنها ارزشی بیش از نشانه معتقد نیست؛ چنان که انسان کامل یعنی حضرت علی بن ابی طالب(علیه السلام) در معرفی این گونه از انسانهای نورانی چنین فرمود: «عظُم الخالقُ فی أنفسهم فصغُر مادونه فی أعینهم».[7] خاصیت نور آن است که هر چیزی را آن طوری که هست ارائه می نماید و نور توحید انسان کامل را چنان بینا می نماید که خداوند عظیم را به عظمت بنگرد. قهراً همه اشیا که مخلوق خدایند، در ساحت جلال الهی کوچک خواهند بود؛ لذا هر چیزی غیر از خدا از دیدگاه عارف کوچک شمرده می شود؛ چنان که حضرت علی بن ابی طالب(علیه السلام) فرموده اند: «عِظَمُ الخالق عندک یصغِّرُ المخلوق فی عینک» [8] و این بینش صائب نیز به نور خداوند است که بهره پرهیزگاران می گردد؛ «من یتّق الله یجعل له مخرجاً من الفِتَن و نوراً من الظُّلم».[9]نکته دیگری که توجّه به آن لازم است این است که نه تنها قرآن عامل نورانی شدن انسانهاست، بلکه تنها مبدأ نوربخش همانا حکومت اسلامی در پرتو وحی است و کسی که از آن محروم باشد، اصلاً نور نخواهد داشت؛ چنان که خداوند فرمود: ﴿... ومن لم یجعل الله له نوراً فما له من نور﴾؛[10] زیرا: «بر اهرمن نتابد انوار اسم اعظم».[11]

ایجاد قسط و عدل در جامعه، هدف عمومی همه پیامبران
ششم. چون اسلام تنها دین الهی است؛ ﴿إنّ الدّین عند الله الإسلام... ﴾ [12] و هیچ دینی غیر از آن نزد خداوند مقبول نیست؛ ﴿و من یبتغ غیر الإسلام دیناً فلن یقبل منه و هو فی الآخرة من الخاسرین﴾؛[13] بنابراین تنها ره آورد همه پیامبران الهی همانا اسلام بوده، حکومت آنان نیز اسلامی بوده و می باشد و اهداف فراوان آن را در جای جای قرآن کریم می خوانیم. در سوره «حدید» که هدف نبوت عامه را بازگو می کند، چنین می فرماید: ﴿لقد أرسلنا رُسُلنا بالبینات وأنزلناه معهم الکتاب و المیزان لیقوم النّاس بالقسط و أنزلنا الحدید فیه بأسٌ شدید... ﴾؛[14] یعنی ما پیامبران را با معجزه و ادله قاطع و گویا فرستادیم و با آنان کتاب آسمانی که مجموعه عقاید، اخلاق و قوانین عملی را در بر دارد نازل نمودیم؛ تا مردم به عدل و داد قیام نموده، به جور و ستم قصور نکنند و آهن را که در رأس نیروی شدید بوده، عامل هراس بیگانگان است، فرو فرستادیم که طاغیان و رهزنان با آن دفع شوند و از حریم قسط و عدل و قانون الهی دفاع گردد. در این آیه هدف عمومی همه پیام آوران و زمامداران حکومت اسلامی در طول تاریخ، همانا قسط و عدل جامعه شمرده شد، لیکن همان اطوری که قبلاً اشاره شد رعایت حقوق فرد و جامعه و تأمین همه مظاهر تمدّن از فروعات نورانی شدن افراد آن جامعه خواهد بود؛ زیرا خلیفة الله که انسان نورانی است، حقاً حقوق دیگران را رعایت و از آنها حمایت می نماید؛ پس آنچه در این آیه به عنوان هدف حکومت رهبران الهی یاد شد، یک هدف متوسط است؛ نه هدف نهایی و هدف نهایی، همان است که قبلاً بیان شد و آن خلیفة الله شدن انسان کامل است که نه تنها معلم انسانهای دیگر است و آنان را از کتاب و حکمت خدا آگاه نموده، نفوس آنان را تهذیب می کند، بلکه فرشتگان را نیز از اسرار اسمای الهی آگاه کرده، حقایق آنها را به ملائکه تعلیم می دهد؛ لذا قلمرو و خلافت او تنها موجودهای زمینی نیستند؛ بلکه موجودهای آسمانی نیز از فیض خلافت او بهره می برند، گرچه جسم وی در زمین به سر می برد.

هفتم. گرچه برهان عقلی و تحلیل قرآنی، دلیل کافی بر آن است که هدف اصیل حکومت اسلامی خلیفة الله شدن انسان و در پرتو آن به قسط و عدل قیام نمودن است، لیکن ارائه برخی از شواهد قرآنی مایه طمأنینه بیشتر خواهد شد. قرآن کریم حضرت داود پیامبر (علیه السلام) را به عنوان مجاهد نستوه و رهبر انقلاب و زمامدار عصر خویش معرفی نمود؛ ﴿... و قتل داودُ جالُوتَ... ﴾ [15] و او را از کتابی به نام زبور برخوردار می داند؛ ﴿... و اتینا داود زَبُوراً﴾ [16] و وی را نیز پیشوای اهل تسبیح دانسته، کوهها و پرنده ها را با او تسبیح گوی خدا می شمارد؛ ﴿و سخّرنا مع داود الجبال یسبّحن و الطّیر﴾ [17] و او را همچون پسرش حضرت سلیمان(علیه السلام) از علم خاص الهی متنعم می داند؛ ﴿و لقد اتینا داوُد و سلیمان علماً﴾ [18] و از منطق پرندگانِ آگاه می شمارد؛ ﴿وَوَرِثَ سلیمان داود و قال یا ایها النّاس عُلِّمنا مَنْطِق الطیر﴾ [19] و او را صاحب قدرت معنوی دانسته، اهل أوْب و رجوع مکرر به درگاه خدا می داند؛ ﴿... و اذکر عبدنا داود ذا الأید إنّه أوّابٌ﴾.[20]آنگاه که وی را به اوصاف راستین خلیفةاللهی ستود و کمالهای انسان نورانی را بر او اثبات کرد، فرمود: ﴿یا داود إنّا جعلناک خلیفة فی الأرض فاحکم بین النّاس بالحقّ... ﴾؛[21] یعنی رهبر جامعه انسانی که نمونه سالکان کوی کمال می باشد، خلیفه خداست و خود به مقام منیع خلافت الهی نائل مد، آنگاه حکومت اسلامی را تشکیل داد و حاکمیت قانون خدا را تحقق بخشید و از فروع آن مقام، همانا به عدل و داد حکم کردن و حقوق متقابل انسانها را رعایت کردن و از آنها حمایت نمودن است. تاکنون بیان کوتاهی پیرامون هدف اوّل حکومت اسلامی ارائه شد و امّا در بیان هدف دومِ آن که تأسیس مدینه فاضله باشد، نکاتی در طی امور آینده مطرح خواهد شد.

تبیین برخی از اوصاف و شرایط مدینۀ فاضله
هشتم. مدینه فاضله دارای اوصاف و شرایطی است که بخشی از آن به محیط زیست بر می گردد و بخش دیگر آن؛ به ساکنان آن؛ گرچه تمام اوصاف در سایه رشد علمی و ترقی عملی ساکنان هر مرز و بوم فراهم می گردد. البته اوصاف و شرایط مدینه فاضله فراوان است، ولی به برخی از آنها به طور اجمال اشاره می شود:

الف. رشد فرهنگی است که زمامدار حکومت اسلامی عهده دار تأمین علم و دانش شهروندان قلمرو حکومت خود خواهد بود و آیاتی از قبیل: ﴿هوَ الّذی بعث فی الأُمیین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته ویزّکیهم ویعلّمهم الکتاب و الحکمة وإن کانوا من قبل لفی ضلال مبین﴾ [22] بیانگر آن است. دشواری مشکل جامعه در جاهلیت جدید یا کهن، همانا ندانستن اصول تمدّن ناب یا عمل نکردن به آن بر فرض دانستن است؛ یعنی جهالت و ضلالت، دو عامل قطعی انحطاط جامعه جاهلی است و مهم ترین هدف حکومت اسلامی در بخش فرهنگی به معنای جامع، جهالت زدایی و ضلالت روبی است؛ تا با برطرف شدن جهل و نادانی، علم، کتاب و حکمت جایگزین گردد و با برطرف شدن ضلالت و گمراهی اخلاقی و انحرافِ عملی، تزکیه و تهذیب روح جانشین شود و در آیه مزبور و مانند آن که اهداف و برنامه های زمامداران اسلامی مطرح می شود، جریان تعلیم جهت جهل زدایی و جریان تزکیه برای ضلالت روبی از شاخصه های اصلی آن قرار دارند و آیه مزبور، جامعه اُمّی و نادان و بیسواد را به فراگیری دانش تشویق می کند تا از امی بودن برهند و به عالم و آگاه شدن برسند و نیز جامعه گمراه و تبهکار را به طهارت روح فرامی خواند تا از بزهکاری برهند و به پرهیزکاری و وارستگی بار یابند. البته مردم آگاه و وارسته توان تأسیس مدینه فاضله و حفظ آن را خواهند داشت.

ب. رشد اقتصادی است که رهبران اسلامی عهده دار تبیین خطوط کلی مال در نظام اسلامی را به عهده دارند و قوانین الهی، گذشته از آنکه مردم را به کاشت، برداشت و داشت در همه شئون اقتصادی دعوت می نماید و حلال بودن آن را در همه مراحل تحصیل مال، نگهداری مال، توزیع مال و صرف و هزینه آن، رکن لازم یک اقتصاد سالم می داند، به مسائل اساسی آن می پردازد که به برخی از آنها اشاره می شود:

اسلام گرچه اصل مالکیت خصوصی را پذیرفته و آن را امضا نموده است، لیکن معنای آن این است که هر فردی نسبت به دسترنج خود در قیاس با سایر مردم مالک است و هیچ کس حق تصرف در آن را بدون اذن و رضای او ندارد، ولی هیچ کسی نسبت به دسترنج خود در قیاس با خداوند، مالک نیست؛ بلکه به منزله امین در نگهداری و نائب در تصرف است و آیاتی از قبیل ﴿... واتُوهم من مال الله الّذی ءاتاکم﴾،[23] ﴿... و أنفقوا ممّا جعلکم مستخلفین فیه... ﴾ [24] گواه بر آن است؛ لذا هیچ فردی حق ندارد بدون اذن و رضای خداوند در مالِ به دست آورده خویش تصرف نماید.

اسلام مجموع مالها را برای اداره شئون مجموع انسانها می داند؛ یعنی اصل مالکیت خصوصی نباید مایه حرمان جامعه باشد و امّت اسلامی به دو گروهِ مالمندِ زراندوز و نیازمند تقسیم شوند. اسلام مال را به مثابه ستون فقرات جامعه انسانی و سبب قیام مردم می داند و فرد یا گروهی که فاقد مال هستند، از آن جهت فقیرند که ستون فقرات اقتصادی آنها شکسته و توان قیام را از دست داده اند؛ زیرا فقیر به معنای مهره کمر شکسته و قدرت ایستادن و ایستادگی را از دست داده است و چون مال به منزله خون در عروق جامعه و ستون فقرات ملت محسوب می گردد، نباید آن را در اختیار سفیه و بی خرد قرار داد که مبادا در آن مسرفانه یا مترفانه تصرف کند و عامل قیام امت را به هدر دهد و بیان قرآن درباره سه مطلب اخیر چنین است: ﴿و لاتؤتوا السّفهاء أموالکم الّتی جعل الله لکم قیاماً... ﴾؛[25] زیرا هم مال را به عموم جامعه نسبت داد، هم آن را سبب قیام دانست، هم از قرار دادن آن در اختیار سفیه مانند کودک یا بالغ بی خرد، نهی فرمود. اسلام احتکار ثروت و اکتناز مال و ذخیره کردن آن را ممنوع می داند و آن را به منزله ضبط خون در رگ بدن که سبب فلج شدن سایر اعضا است تلقی می کند؛ لذا جریان آن را لازم می شمرد و آیاتی از قبیل: ﴿... الّذین یکنزون الذّهب و الفضّة ولاینفقونها فی سبیل الله فبشّرهم بعذاب ألیم﴾ [26] دلیل بر منع رکود مال و گواه بر لزوم جریان آن در تمام اعضای جامعه می باشد. اسلام جریان ناتمام مال و منحنی ناقص مسیر آن را ممنوع، و جریان کامل و منحنی تام آن را لازم می داند؛ یعنی اجازه نمی دهد که ثروت مملکت در دست گروه خاص جاری باشد و هرگز به دست دیگران نرسد؛ بلکه فتوا می دهد که باید دَوْر آن کامل باشد تا به دست همگان برسد و آیاتی از قبیل: ﴿کی لا یکون دولةً بَین الأغنیاء مِنکم... ﴾ [27] گواه بر آن است و تداول ثروت در دست گروه خاص و حِرمان توده جامعه آن به دو صورت ترسیم می شود که هر یک آنها نارواست؛ یکی بر اساس نظام کاپیتال و سرمایه داری غرب و دیگری برپایه نظام دولت سالاری و مکتب مارکسیسم فروریخته شرق. به هر تقدیر، مال نباید در اختیار اشخاص حقیقی خاص یا شخصیتهای حقوقی مخصوص محصور باشد؛ بلکه باید در تمام قشرهای جامعه جاری گردد و این ره آورد اسلام، همانا اساس برین اقتصاد سالم است که از بین (فَرْث) سرمایه داری و (دَمِ) دولت سالاری و مارکسیسم، لَبَنِ خالص و شیر شفاف اقتصاد دینی را استنباط کرد؛ تا از افراط اوّل و تفریط دوم رهایی یافته، به هسته مرکزی عدل اسلامی نائل شویم. اسلام جریان تام و منحنی کامل مال را در دست توده مردم از راه مشروع مانند تجارت با رضایت می پسندد؛ یعنی راه اصلی انتقال مال و جریان عمومی آن غیر از راه ارث و بخشش و مانند آن، همانا راه تجارت با رضایت می باشد که اگر تجارت بدون رضایت بود یا رضایت بدون تجارت بود مانند قمار و...، راه مشروع تلقی نمی شود و آیاتی از قبیل: ﴿یا أیها الّذین امنوا لا تأکلوا أموالکم بینکم بالباطل إلاّ أن تکون تجارةً عن تراض منکم... ﴾ [28] دلیل بر آن است.

ج. رشد صنعتی و هنری، عصاره سیره رهبران حکومت دینی در نحوه بهره برداری از صنعت در ضمن چند امر بیان می شود:

1.سلیمان(علیه السلام) که حکومت اسلامی را در پهنه وسیعی از زمین گسترش داد و به بعض از زمامداران عصر خود نامه نوشت و آنان را به اسلام فراخواند و کامیاب شد از امکانات فراوانی برخوردار بود، قرآن کریم نحوه استفاده او را از وسایل صنعتی آن روزگار چنین بازگو می کند: ﴿... و أسلنا له عین القِطْرِ﴾ [29]؛ ما برای او چشمه مس گداخته را سیل گونه روان ساختیم؛ ﴿یعملون له ما یشآء من محاریب و تماثیل و جفان کالجواب و قُدُورٍ راسیاتٍ اعملوا ال داود شُکراً وقلیلٌ من عبادی الشّکور﴾.[30]کارگزاران نظام اسلامی حضرت سلیمان (علیه السلام) هم در صنعت معماری بناهای بلند و قصرهای منیع می ساختند و هم در صنعت نقاشی و هنر، تمثال فرشتگان و پیامبران و صالحان را با زیبایی ترسیم می کرده اند تا ضمن تشویق به هنر و ارضای غریزه هنرجویی، روش بهره برداری درست را ارائه نماید و اسوه ها را به صورت نقاشی فراسوی مردم نصب کنند تا با مشاهده نقش، هنر بیاموزند و با شهود منقوش، سعادت را تحصیل کنند و نیز در صنعت فلزکاری، ظروف مورد نیاز فردی و جمعی را می ساختند تا در طی هنرآموزی وسایل رفاهی را فراهم نمایند و آیین بهزیستی را در سایه تأمین لوازم ضروری زندگی بیاموزند؛ لذا به ساختن ظرفهای بزرگ و کاسه های عظیم و دیگهای رفیع و استوار می پرداختند و در عین حال که نعمت صنعت را بجا صرف می کردند، به شکرگزاری خداوند منّان مأمور شدند که هم نعمت مواد خام و معدنی را آفرید، هم نعمت استخراج آنها را در اذهان بشر خلق کرد، هم نعمت هنر صنعت و ساخت و ساز وسایل سودمند را یادشان داد. جریان ورود ملکه سبا به ساحت قدس سلیمان(علیه السلام) و مشاهده قصر ظریف شیشه ای و پندار آب و بالازدن پوشش پا شاهد بر پیشرفت صنعت معماری، هنری و صنعتی آن عصر است؛ ﴿قیل لها ادخلی الصّرح فلمّا رأته حسبته لُجّةً وکشفت عن ساقیها قال إنّه صرحٌ ممرّدٌ من قواریر... ﴾.[31]

2.داود که پدر سلیمان بود و زمینه حکومت اسلامی را با رهبری انقلاب و ستم زدایی عصر خود آغاز کرد و از امکانات مناسبی متنعم بود، مأمور شد از نعمت غیبی خداوند که آهن سرد سخت را در دستش چون موم نرم کرده بود، صنعت زره بافی را ارائه کند و نظم هماهنگ بندها و حلقه های زره را رعایت نماید. بیان قرآن مجید در این باره چنین است: ﴿و لقد اتینا داود منّا فضلاً یا جبال أوّبی معه و الطّیر و ألنّا له الحدید ٭ أن اعمل سابغات و قدّر فی السرد و اعملوا صالحاً... ﴾،[32] ﴿و علّمناه صنعة لبُوس لکم لتحصنکم من بأسکم فهل أنتم شاکرون﴾.[33] نکته قابل توجّه آنکه صنعت زره بافی جزء علوم عملی و هنری است و قابل انتقال به غیر می باشد؛ لذا قرآن در این باره به کلمه «تعلیم» تعبیر نمود، ولی نرم نمودن آهن در دست، چون موم هرگز جزء علوم نظری یا عملی نخواهد بود زیرا به کرامت روح ولی خدا و نزاهت نفس رسول حق وابسته است لذا قرآن در این باره تعبیر به «تعلیم» نکرد؛ بلکه به کلمه ﴿ألنّا﴾ بسنده نمود تا روشن شود که لین و نرم شدن آهن در دست داود با قدرت غیبی میسور می شود. البته آهن را از دیر زمان با آتش نرم می کردند، لیکن آن، جزء علوم عملی است و امر عادی می باشد؛ نه خارق عادت.

3. نوح، شیخ الأنبیاء(علیه السلام) که نه تنها در مسئله وحی و نبوت جزء پیشگامان کوی رسالت است، بلکه در جریان استفاده صحیح از علم صنعت از پیش کسوتان به شمار می آید و خداوند هم تعلیم کشتی سازی او را به عهده گرفت، هم توفیق و تأیید عملی آن را عهده دار شد. قرآن کریم در این باره چنین می فرماید: ﴿... اصنع الفُلک بأعیننا ووحینا... ﴾،[34] ﴿فأوحینا إلیه أن اصنع الفلک بأعیننا و وحینا﴾.[35]

چکیده بحث
خلاصه آنکه 1. اصل فرایند صنعتی در حکومت اسلامی ممدوح و مورد ترغیب است. 2. لزوم استفاده صحیح از آن در سیره عملی زمامداران دینی بیان شد. 3. مهم ترین بهره درست از صنایع پیشرفته هر عصر عبارت از تأمین نیازهای علمی و عملی مردم آن عصر است. 4. آنچه در قرآن یاد شد، جنبه تمثیل دارد؛ نه تعیین؛ یعنی مثال بهره صحیح در قرآن بازگو شد، نه آنکه استفاده درست منحصر در همین چند مورد باشد. 5. صنعت کشتی سازی نوح(علیه السلام) الگویی برای ساخت و پرداخت هرگونه وسایل نقلی دریایی و زیر دریایی، اعم از وسیله نقل مسافر، بار و مانند آن، و نیز وسایل نقلی زمینی و هوایی به طور عام است و صنعت زره بافی داود(علیه السلام) الگویی برای ساختن هرگونه وسایل دفاعی است؛ خواه در برابر تیر و مانند آن، خواه در قبال سموم شیمیایی و نظایر آن، و صنعت معماری و کارهای دستی و ظرایف هنری و ساختن ظروف فلزی سلیمان(علیه السلام) نمونه ای برای ساختن هرگونه لوازم زندگی که نیازمندیهای فردی یا گروهی و همچنین نیازمندیهای هنری و ادبی به آن برطرف می گردد، است. اکنون مناسب است آنچه از ذوالقرنین نقل شد بیان شود. گرچه قرآن از نبوت او سخن نگفت، ولی روش پسندیده او را با برخورداری از همه وسایل مقدور آن عصر به طور نسبی گزارش داده که وی از تمام امکانات لازم بهراه مند بود و کارهای قابل توجهی کرد که یکی از آنها ساختن سدّ عظیم نفوذ ناپذیر بود که براثر ارتفاع و صاف بودن، قابل فتح نبود و بر اثر استواری و استحکام، قابل نقب و سوراخ نمودن نبود؛ زیرا آن سدّ مهم از خاک، آجر، سنگ، سیمان و مانند آنها نبود؛ بلکه سد عظیم فلزی بود که از پاره های آهن و مس گداخته ساخته شد و بیان قرآن مجید در این باره چنین است: ﴿ءاتونی زُبَرَ الحدید حتّی إذا ساوی بین الصدفین قال انفخوا حتّی إذا جعله ناراً قال ءاتونی اُفرغ علیه قطراً... ﴾؛[36] یعنی پس از چیدن تکه های آهن همانند قطعات سنگ، دستور داد که با استفاده از کوره آهنگری در آن بدمند تا کاملاً قطعه های آهن به صورت آتش گداخته درآید، آنگاه دستور داد مس گداخته را در آن کاملاً تعبیه نمایند تا به صورت سد تام فلزی درآید. از مجموعه این نمودارها می توان خط مشی حکومت اسلامی را درباره بهره برداری از صنایع استنباط نمود که استفاده از تکنولوژی در تمام امورِ سازنده و سودمند رواست، ولی بهره برداری از آن در امور تخریبی، تهاجمی، سوزنده، کشنده و تباه کننده زمین یا دریا، هوا، گیاهان، جانوران، انسانها، مناطق معمور یا... هرگز روا نیست و با این تحقیق، می توان فرق بین کادر صنعتی را در مدینه فاضله که هدف حکومت اسلامی است با کادر صنعتی کشورهای مهاجم و مخرّب و مدعی تمدّن، بررسی نمود.

د. رشد حقوقی داخلی و بین المللی است که قوانین اسلامی و مسئولان نظام دینی عهده دار تبیین، تدوین و اجرای آنها می باشند؛ زیرا جامعه انسانی هر چند در شئون گوناگون اقتصاد مترقی باشد و هر چند در امور متنوّع صنعت کارآمد باشد، مادامی که از قوانین حقوقی کامل و متقابل آگاه نبوده و به آن معتقد نشده، در عمل به آنها متعهد نباشد، هرگز کامیاب نخواهد شد چون همان سلاحهای اقتصادی و صنعتی بدون صلاح حقوقی و اخلاقی، زمینه تباهی را فراهم می کند و جریان جنگ جهانی اوّل و دوم و تهاجمهای موضعی بعد از آنها که باعث شد همواره زورمداران در موضع تخریب قرار گرفته، محرومان در موضع انزوا و قتل و غارت واقع شوند، گواه بر آن است. حکومت اسلامی اصولی را در این زمینه ارائه می نماید که نموداری از آن نقل می شود:

1.نفی هرگونه سلطه گری یا سلطه پذیری...؛ ﴿... لا تظلمون و لا تظلمون﴾.[37]

2.رعایت عهود و مواثیق بین الملل؛ ﴿و أوفوا بالعهد إنّ العهد کان مسئولاً﴾ [38] و لزوم عمل به عهد، اختصاصی با عهد خدا ندارد؛ بلکه اطلاق آیه و سایر ادله دلیل لزوم تعهّد به آن است؛ حتی در عهد با خلق خدا. قرآن، مؤمنان والا مقام را که به مرحله ابرار نایل آمدند، چنین معرفی می کند: ﴿... و الموفون بعهدهم إذا عاهدوا... ﴾ [39] و مشرکان و کافران را چنین نکوهش می نماید: ﴿الّذین عاهدت منهم ثمّ ینقضون عهدهم فی کلّ مرّة﴾.[40]

اهتمام حکومت اسلامی برای برقراری نظام تعهّد و قانون، عمل به پیمان و احترام به میثاق، برای آن است که جامعه متعهّد از امنیت و آزادی که از لوازم تمدن و اصول مدینه فاضله به شمار می آید، برخوردار خواهد بود. اگر از جامعه رعایت به میثاق رخت بربندد، امنیت، آزادی و سایر شئون مدنیت آن نیز از بین خواهد رفت و قرآن کریم تبیین رسایی در این باره دارد که با تحلیل آفرینش انسان و تساوی همه آنها در اصول کلی خلقت و عدم تأثیر زمان، زبان، نژاد، رنگ، رسوم و آداب و عادات محلی و بومی و...؛ ﴿یا أیها النّاس إنّا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوباً و قبائل لتعارفوا إنّ أکرمکم عند الله أتقیکم... ﴾،[41] اجازه هیچ گونه اعتلا و برتری طلبی را به هیچ فرد یا گروهی نمی دهد و استکبار را عامل مهم بر هم زدن تعادل اجتماعی می داند و نبرد با آن را از این جهت لازم می داند که خوی استکبار، همانا خوی پیمان شکنی و نقض میثاق است؛ لذا چنین می فرماید: ﴿وإن نکثوا أیمانهم من بعد عهدهم و طعنوا فی دینکم فقاتلوا أئمّة الکفر إنّهم لا أیمان لهم لعلّهم ینتهون﴾.[42]یعنی مهم ترین دلیل نبرد با مستکبران همان پیمان شکنی آنهاست؛ چون دلیل مبارزه با آنان ﴿لا إیمان لهم﴾ (به کسر) قرار نداد؛ بلکه «لا أیمان لهم» [43] (به فتح) قرار داد؛ زیرا با کافر بی ایمان می توان زندگی مسالمت آمیز نمود، ولی با مستکبر بی ایمان هرگز ممکن نیست؛ چون زندگی بدون تعهدِ متقابل میسور نیست و وقتی طرف مقابل به عهد و سوگند و میثاق خود احترام نمی نهد و هر لحظه که زورمند شد آن را نقض می کند، هرگز نمی توان با او زندگی مشترک داشت. آنچه در جاهلیت جدید همانند جاهلیت کهن دامنگیر جامعه بشری است، همانا پیمان شکنی زورمداران عصر حاضر است که شرح نارسایی سازمان بین الملل و سایر مجامع بین المللی و مدعیان حقوق بشر با تهاجم ددمنشانه گروههای مهاجم در نقاط مختلف جهان خارج از حوصله این مقالت است.

3.رعایت امانت و پرهیز از خیانت در اموال و حقوق؛ ﴿إنّ الله یأمرکم أن تُؤدّوا الأمانات إلی أهلها... ﴾؛[44] دستور خداوند همانا لزوم رعایت امانت و تأدیه آن به صاحبش می باشد و بیان قرآن در ستایش مردم با ایمان این است: ﴿و الّذین هم لأماناتهم و عهدهم راعون﴾ [45] و بسیاری از انبیا به وصف امین بودن به جهانیان معرفی شده اند و آیات سوره «شعراء» شاهد بر آن است. تأثیر احترام متقابل به امانتهای یک دیگر در برقراری امنیت و آزادی و تأسیس مدینه فاضله کاملاً مشهود است. قرآن مجید با تحلیل ساختار انسانی، ثابت نمود که هیچ فرد یا گروهی حق ندارد در امانت خیانت نماید و نژادپرستی صهیونیستها و مانند آنان را که خود را برتر پنداشته، لزوم رعایت امانت دیگران را بر خویش لازم نمی دانند، محکوم کرده، چنین می فرماید: ﴿... و منهم من إن تأمنه بدینار لا یؤدّه إلیک إلاّ مادمت علیه قائماً ذلک بأنهم قالوا لیس علینا فی الأُمیین سبیلٌ... ﴾؛[46] یعنی برخی از یهودیان اگر دیناری به آنها به عنوان امانت بسپاری پس نمی دهند، مگر آنکه با زور و مراقبت از آنها بستانی و سرّ اقدام آنها به خیانت در امانت، آن است که خود را نسبت به غیر اهل تورات برتر می پندارند و می گویند بر ما حَرَج و قدح و ذمّی نیست، اگر امانت آنها را بر نگردانیم. البته وقتی در امانت خیانت می کنند، از غارت ابتدایی پرهیز نخواهند کرد و هنگامی که به خیانت در یک دینار تن در می دهند، خیانت در ثروت کلان و منابع ملی را قطعاً مباح می شمارند.

نهم. سلسله انبیای ابراهیمی(علیهم السلام) که سالیان متمادی حکومت اسلامی را عهده دار بوده اند و قرآن درباره آنان می فرماید: ﴿... أُذکروا نعمة الله علیکم إذ جعل فیکم أنبیاء و جعلکم ملوکاً﴾،[47] خطوط کلی امامت و رهبری و اصول مهم سیاست و حکومت را از بنیانگذار کعبه و معمار مطاف و مهندس قبله جهانی به ارث برده اند و حضرت ابراهیم(علیه السلام) نه تنها در سیره خویش آنها را رعایت می نمود، بلکه در نیایشهای خاص خود آنها را کاملاً مطرح می کرد و اجابت آنها را از خداوند درخواست می نمود. عصاره دعاهای آن حضرت، همان دو هدف مهم حکومت اسلامی است؛ یعنی خلیفةالله شدن انسان صالح سالک کوی کمال و تأسیس مدینه فاضله؛ با توجه به اینکه سامان یافتن مدینه فاضله در پرتو تعالی انسانهایی است که مقام منیع خلافت الهی بهره آنان شده باشد. آنچه به آبادی، آزادی، امنیت، اقتصاد سالم و مانند آن بر می گردد، از اوصاف و شرایط مدینه فاضله است که در آیاتی از قبیل: ﴿... ربّ اجعل هذا بلداً آمناً و ارزق أهله من الثّمرات... ﴾ [48] آمده است و آنچه به کمالهای انسانی برمی گردد که زمینه ساز خلیفةاللهی است و در آیاتی از قبیل: ﴿... و اجنبنی و بنی أن نعبد الأصنام... ﴾،[49] ﴿ربّنا و ابعث فیهم رسولاً منهم یتلوا علیهم ایاتک ویعلّمهم الکتاب و الحکمة ویزکیهم إنّک أنت العزیز الحکیم﴾ [50] ذکر شده است و ریشه های اصلی دعاهای سیاسی که در جوامع روایی ثبت شده، همانا نیایشهای زمامداران الهی است که صحائف آسمانی، مخصوصاً قرآن کریم، آنها را بازگو نموده است.

دهم. حضرت علی بن ابی طالب(علیه السلام) که تجربه طولانی در حکومت اسلامی داشت زیرا در دوره پرافتخار رسول اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلّم) از مهم ترین کارگزاران سیاست اسلامی آن حضرت به شمار می آمد و در عصر خود نیز چند سالی عهده دار زمام امور مسلمین بود اهداف حکومت اسلامی را به خوبی تبیین کرد که خلاصه آن به طور فشرده بیان شده است. ضمناً به علل سقوط سیاسی اجتماعی و به علل سقوط اقتصادی یک حکومت اشاره فرموده اند که بازگشت آنها به عدم رعایت اصول یاد شده است. گفتار آن حضرت(علیه السلام) درباره علل سقوط سیاسی اجتماعی چنین است: «یستدلّ علی إدبار الدّول بأربع، تضییع الاُصول و التمسّک بالغرور، و تقدیم الأراذل و تأخیر الأفاضل»؛[51] یعنی می توان برای سقوط یک حکومت چنین استدلال کرد که هرگاه چهار چیز در ساختار یک حکومت راه یافت آن دولت سقوط می کند: 1. اصول اساسی را ضایع نمودن. 2. مغرور شدن. 3. فرومایگان را مقدّم داشتن. 4. فرزانگان را مؤخر قرار دادن که هر یک از اینها ناشی از ضعف سیاسی و سوء مدیریت مسئولین آن حکومت است. گفتار آن حضرت(علیه السلام) درباره علل سقوط اجتماعی اقتصادی چنین است: «یستدلُّ الإدبار بأربع: سوء التّدبیر و قبح التبذیر و قلّة الإعتبار وکثرة الاعتذار»؛[52] یعنی می توان با چهار چیز برای زوال دولت استدلال نمود: 1. سوء تدبیر و ضعف مدیریت. 2. تبذیر ناروا و هزینه های زیانبار اقتصادی. 3. از تجارب سودمند عبرت نگرفتن. 4. به جای جبران گذشته، مکرراً عذرخواهی نمودن. البته امور یاد شده همان طوری که سند سقوط یک حکومت است، نشانه زوال یک زندگی شخصی نیز هست؛ چنان که بخش مهم امور یاد شده را مدیریت ضعیف و ناروا به عهده دارد؛ خواه در مسائل سیاسی باشد یا اقتصادی و اجتماعی. امید آنکه جوامع اسلامی به اهداف اصیل حکومت الهی آگاه شده، در تحقّق آن جهاد و اجتهاد کنند و با قیام و اقدام خود، هرگونه عامل تأمین کننده را فراهم نمایند و با ایثار نفس و نثار نفیس، هرگونه مانع را برطرف کنند تا عدل الهی در زمین مستقر گردد.

پی نوشت ها

[1] ـ سوره طه، آیه 50.

[2] ـ وره ص، آیات 71 ـ 72.

[3] ـ سوره ابراهیم، آیه1.

[4] ـ سوره بقره، آیه 257.

[5] ـ سوره انعام، آیه 122.

[6] ـ سوره حدید، آیه 28.

[7] ـ نهج البلاغة، خطبه 193.

[8] ـ نهج البلاغة، حکمت 129.

[9] ـ نهج البلاغة، خطبه 183.

[10] ـ سوره نور، آیه 40.

[11] ـ ملک آن تست و خاتم، فرمای هرچه خواهی (دیوان حافظ، غزل 489).

[12] ـ سوره آل عمران، آیه 19.

[13] ـ سوره آل عمران، آیه 85.

[14] ـ سوره حدید، آیه 25.

[15] ـ سوره بقره، آیه 251.

[16] ـ سوره نساء، آیه 163.

[17] ـ سوره انبیاء، آیه 79.

[18] ـ سوره نمل، آیه 15.

[19] ـ سوره نمل، آیه 16.

[20] ـ سوره ص، آیه 17.

[21] ـ سوره ص، آیه 26.

[22] ـ سوره جمعه، آیه 2.

[23] ـ سوره نور، آیه 33.

[24] ـ سوره حدید، آیه 7.

[25] ـ سوره نساء، آیه 5.

[26] ـ سوره توبه، آیه 34.

[27] ـ سوره حشر، آیه 7.

[28] ـ سوره نساء، آیه 29.

[29] ـ سوره سبأ، آیه 12.

[30] ـ سوره سبأ، آیه 13.

[31] ـ سوره نمل، آیه 44.

[32] ـ سوره سبأ، آیات 10 ـ 11.

[33] ـ سوره انبیاء، آیه 80.

[34] ـ سوره هود، آیه 37.

[35] ـ سوره مؤمنون، آیه 27.

[36] ـ سوره کهف، آیه 96.

[37] ـ سوره بقره، آیه 279.

[38] ـ سوره اسراء، آیه 34.

[39] ـ سوره بقره، آیه 177.

[40] ـ سوره انفال، آیه 56.

[41] ـ سوره حجرات، آیه 13.

[42] ـ سوره توبه، آیه 12.

[43] ـ سوره توبه، آیه 12.

[44] ـ سوره نساء، آیه 58.

[45] ـ سوره مؤمنون، آیه 8.

[46] ـ سوره آل عمران، آیه 75.

[47] ـ سوره مائده، آیه 20.

[48] ـ سوره بقره، آیه 126.

[49] ـ سوره ابراهیم، آیه 35.

[50] ـ سوره بقره، آیه 129.

[51] ـ شرح غرر الحکم، ج6، ص450.

[52] ـ همان، ص449