شاه عباس یکم، پنجمین پادشاه عصر صفویه و یکی از نامدارترین فرمانروایان این سلسله به شمار می‌رفت که با اتخاذ تدابیر سیاسی مهم توانست تحول عمده‌ای در اقتصاد کشور به منصه ظهور برساند و سبب شکوفایی و رونق ایران در عرصه تجارت شود.

شاه عباس صفوی نه تنها در عرصه سیاسی و در جدال با ۲ قدرت بزرگ ازبکان و عثمانیان به موفقیت های چشمگیری دست یافت، بلکه در عرصه اقتصادی هم یکی از سرآمدان این دوره به شمار می رفت و با اقدامات عمرانی به ویژه در اصفهان نام خود را پرآوازه کرد البته در این دوره، اقتصاد ایران از نظر کشاورزی و زندگی شهری و تجارت، پیشرفت و اعتلای قابل توجهی را تجربه کرد در واقع اتخاذ سیاست‌های متعدد برای رونق تجاری عامل مهم پیشرفت در این عرصه بود. در ادامه به برخی از این سیاست ها و عوامل موفقیت این سیاستمدار نامدار می پردازیم.

عوامل موفقیت شاه عباس برای شکوفایی اقتصاد

ثبات سیاسی و امنیت داخلی به ویژه نظام راهداری یکی از عواملی بود که موجب شد، اقتصاد ایران در این زمان رشد کند و به طبع افزایش تولیدات کشاورزی و صنعتی و توسعه معاملات داخلی و خارجی، ایجاد مشاغل تولیدی، معامله گری و گردش پول را با خود به همراه داشته باشد به گونه‌ای که در این دوره شهرهای اصفهان، تبریز، اردبیل، کاشان، یزد، بندر عباس، همدان، قزوین و مشهد از نظر تجارت و تولیدات صنعتی و کشاورزی گسترش یافتند. بنا به نوشته اولئاریوس فرستاده آلمان به ایران در دوره صفویه، در تمام آسیا و حتی اروپا کشوری یافت نمی شد که تجارتش را به اصفهان نفرستاده باشد که بعضی از آنها عمده فروش و برخی دیگر خرده فروش بودند. این نویسنده عده هندی ها را در اصفهان بیش از ۱۲هزار تَن ذکر می‌کند که به فروش پارچه‌های ابریشمی و نخی مشغول بودند.(۱)

افزودن بر صادرات و کاهش واردات کشور

تقریباً تمام مورخان این دوره به علاقه شاه عباس اول به امر تجارت متفق القول هستند و می‌نویسند که از نگاه شاه عباس یکی از راه های عمده ثروتمندی و آبادانی کشور، بازرگانی است، بنابراین وی در این راه تلاش های بسیاری انجام داد، برای نمونه با افزودن بر صادرات و کاستن از واردات بر ثروت کشور افزود، در امور بازرگانی مداخله و اعمال نفوذ کرد، خرید و فروش کالاهای خارجی و داخلی از جمله معاملات ابریشم را در اختیار خود گرفت و این اقدامات موجب رونق نظام اقتصادی و در نتیجه شکوفایی شهرهای کشور شد این در حالی بود که قبل از وی به دلیل جنگ های متعدد با ازبکان و عثمانی ها بازرگانی ایران با دیگر کشورها رونق چندانی نداشت. افزایش تولیدات، توسعه بازرگانی خارجی، اهمیت یافتن شهرها به عنوان مرکز تجارت و تولیدات صنعتی و بسط بازار داخلی از جلوه‌های رشد اقتصادی این دوره بود.

ایجاد امنیت و سازمان دادن به تجارت ابریشم

احداث راه و کاروانسرا، مبارزه با دزدی و راهزنی، حمایت از اتباع خارجی و استفاده از حضور شرکت‌های خارجی از دیگر عوامل شکوفایی اقتصادی این دوره به شمار می رود که با تدابیر شاه عباس اول به ثمر نشستند. همچنین سازمان دادن به تولید و تجارت ابریشم یکی از مهم ترین اقدامات شاه عباس اول بود، وی خرید و فروش ابریشم را در اختیار خویش گرفت و برای این که از مصرف ابریشم در داخل کشور بکاهد و بر میزان صادرات آن بیفزاید، دستوری مبنی بر منع پوشیدن لباس های ابریشمی برای مردان داد. بنابراین از این راه با صدور ابریشم به کشورهای خارجی بر ثروت کشور افزود. در این زمان تجارت ابریشم که مهمترین کالای صادراتی صفویه به شمار می رفت به ۲ بخش تقسیم می شد. تجارت داخلی که بیشتر توسط بازرگانانی ایرانی صورت می گرفت و تجارت خارجی که عمدتاً در دست ارمنیان بود. شاردن می‌نویسد: «دامنه فعالیت بازرگانان ایرانی غالبا محدود به اطراف ولایات داخلی و هندوستان است و تجارت با کشورهای اروپایی را بازرگانان ارمنی انجام می‌دهند»(۲)

گفته تاورنیه نیز این مطلب را تایید می‌کند، زیرا می‌نویسد که تجارت داخلی در دست ایرانیان و یهودیان و تجارت خارجی به کلی در تصرف ارمنیان بوده است که «عامل پادشاه و بزرگان مملکت هستند و به معاملات ابریشم مشغول هستند» شاه عباس به شیوه های مختلفی سعی در بازاریابی و صدور محصولات ایران به ویژه ابریشم داشت، نمایندگان و سفرای سیاسی شاه به دربار ممالک خارجی از عواملی بودند که از طریق آنها بازاریابی می شد و همچنین محصولات ایران به ویژه ابریشم در بازارهای دیگر کشورها به فروش می رفت. ارمنیان ابریشم ایران و ادویه هندوستان را به اروپا صادر و از اروپا لوازم مسی و فلزی ساخت ونیز و نورنبرگ مانند آینه، حلقه انگشتری برنجی و میناکاری، ماهوت هلندی و انگلیسی و زری‌های زیبا وارد می‌کردند.(۳) بنابراین ثروتمندترین و معتبرترین بازرگانان ایرانی، ارمنیان مسیحی‌ بودند در واقع یکی از ویژگی‌های مهم تجار ارمنی، عملکرد بین‌المللی آنها بوده است که شرایط سخت زندگی در مسیر مهاجرت و سال‌های اول سکونت در اصفهان، از آنان طبیعتی ساعی، اقتصادی و متخصص در امور تجاری ساخته بود.(۴)

بدین ترتیب شاه عباس توانست که در داخل کشور، مسافران، کاروان های تجاری و اموال آنان را از خطر دستبرد راهزنان محافظت کند و این اقدام موجب شد که بسیاری از مسافران اروپایی، میزان امنیت شاهراه های ایرانی را در مقایسه با عثمانی خوب بدانند. امنیت راه ها و ترغیب و تشویق شاه عباس به مسأله تجارت و حمایت از بازرگانان خارجی، تجار خارجی را به سرمایه‌گذاری در ایران مشتاق ساخت. علاوه بر بازرگانانی که به طور خصوصی به ایران آمده و به کار تجارت پرداختند و از این راه به ثروت سرشاری دست یافتند، در این دوره قراردادهای متعددی به ویژه در مورد تجارت ابریشم با دولت های خارجی و کمپانی های مختلف آنها منعقد شد.

شاه عباس حتی برای پشتیبانی از ترقی و رشد تجارت در برخی از مواقع مردم از پرداخت مالیات معاف می کرد. او با اقدامات خود در افزایش و ترقی تجارت، از یک طرف عایدات دربار شاهی را از راه فروش کالاهای ایران افزود و از طرف دیگر با افزایش تولید ابریشم در کشور، درآمد و ثروت بازرگانان از راه تجارت ابریشم و دیگر کشاورزان و تولیدکنندگان مناطق ابریشم خیز به واسطه تولید و فروش آن رشد یافت. تمام این اقدامات سبب مستحکم شدن روابط ایرانیان با کشورهای اروپایی شد و رقابت دولت ها و کمپانی های مختلف را در تجارت ایران را به دنبال داشت.

منابع:

۱- اولئاریوس، آدام، سفرنامه آدام اولئاریوس، ترجمه حسین کردبچه، ج ۲، بی جا: شرکت کتاب برای همه، ۱۳۶۹ ص، ۶۱۱.

۲- شاردن، ژان، (۱۳۷۹)، سیاحتنامه شاردن، جلد ۲، ترجمه محمد عباسی، تهران، انتشارات امیر کبیر،ص ۹۰۱

۳- تاورنیه، ژان باپتیست، (۱۳۸۳)، سفرنامه، ترجمه ابوتراب نوری، با تصحیح حمید شیرانی، تهران، کتابخانه سنایی و کتابفروشی تایید اصفهان، چاپ چهارم،ص۸۱-

۴- سیوری، راجر، (۱۳۷۴)، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران، نشر مرکز،ص