فخرالدین اسعد گرگانی یکی از چهره‌های فرهنگی و ادبی خطه گرگان بود که توانست با شاهکار خود به نام ویس و رامین تاریخ غنی این دیار را بیش از پیش به نسل جدید منتقل کند.

دوره سلجوقیان یکی از دوران تاریخ ایران به شمار می‌رود که در شناساندن فرهنگ اصیل این مرز و بوم، فعالیّت ها و کوشش های فراوانی به انجام رساندند. یکی از ویژگی‌های بارز این خاندان علاقه شدید آنها به شعر فارسی بود که باعث شد تا دوره سلجوقیان از جهت تعداد گویندگان و سرایندگان شعر از درخشان ترین ادوار تاریخی و ادبی ایران شود. این مساله از آن جهت اهمیت دارد که بیشتر پادشاهان این خاندان با وجود اینکه خود تُرک زبان بودند در بسط و نشر فرهنگ و تمدّن ایرانی و شعر و آثار ادبی فارسی و تشویق و ترغیب شاعران و نویسندگان فارسی زبان تلاش بسیاری کردند. بنابراین در این دوره زبان، فرهنگ و ادب فارسی و تمام جلوه های هنری پیشرفت و ترقّی قابل توجهی کرد، یکی از چهره‌های برجسته این دوره که توانست با اثر خود به نام ویس و رامین گوشه‌هایی از تاریخ این مرز و بوم را به آیندگان منتقل کند و میراث باارزشی از خود بر جای بگذارد، فخرالدین اسعد گرگانی بود که در ادامه به برخی از زوایای زندگی وی پرداخته‌ایم.

زندگی‌نامه

فخرالدین اسعد گرگانی شاعر داستان‌سرای ایرانی بود که در نیمه نخست سده پنجم هجری و معاصر طغرل سلجوقی در گرگان دیده به جهان گشود. جواد جعفری نویسنده کتاب «ملایر و مردم» نسبت به گرگانی بودن فخرالدین اسعد تردید کرده و وی را با استناد به ابیاتی که واژه گوراب در آن آمده، ملایری دانسته است.

چنان تیری که بودش راه پرتاب                             ز مرو شـایگان تا مرز گـوراب

اما بر خلاف نظر جعفری بسیاری از نویسندگان، شاعران، محققان و تاریخ نگاران مشهور و معروف از جمله، عوفی، نظامی عروضی، عطار نیشابوری، علامه محمد قزوینی، رضا قلی خان هدایت، حمدالله مستوفی، مجتبی مینوی، ادوارد براون، رضا اشرف زاده، فیروز فاضلی و عبدالرضا مدرس زاده وی را گرگانی و جرجانی دانسته اند. فخرالدین اسعد گرگانی با علوم متداول عصر و با معانی فلسفی و کلامی نیز آشنا بود. همچنین در علم نجوم هم تبحر داشت و اصطلاح‌های علمی و نجوم را به خوبی می‌دانست. (۱)  پس از فراگیری بسیاری از علوم در گرگان، عازم عراق و ری شد و در زمره شاعران دربار طغرل و ملکشاه سلجوقی درآمد. (۲)

منظومه ویس و رامین

منظومه ویس و رامین از داستان های دوره اشکانیان محسوب می شد که فخرالدین اسعد گرگانی از شاعران بزرگ سبک خراسانی به بحر هزج آن را به نظم درآورده است. جریان شروع این کار توسط اسعد گرگانی از این قرار بود که اسعد گرگانی در فتح اصفهان با طغرل همراه شد و بعد از آنکه سلطان از اصفهان به قصد تصرف همدان خارج شد، وی به همدان نرفت و با عمید ابوالفتح مظفر نیشابوری حاکم اصفهان در آن شهر ماندگار شد. اقامت وی در اصفهان و همنشینی و گفت وگو با امیر ابوالفتح مظفر سبب شد که  داستان ویس و رامین را به نظم درآورد. در این منظومه اسعد گرگانی به شرح دلدادگی ۲ شاهزاده عاشق پرداخته که بیشتر اتفاقات داستانش در شمال ایران مرو، طبرستان و شکارگاه گرگان و ساری به وقوع پیوسته است.  در این اثر نویسنده اسامی شخصیت ها مانند موبد، ویسه، ویرو، شهرو و مکان های چون گرگان، ری، مرو و اصفهان را آورده و همچنین، شیوه عروسی و تأثیر ستارگان بر سرنوشت انسان ها را که از تعلقات فکری ایرانیان قبل از اسلام بود و بازتابی از باورها و فرهنگ اقوام کهن ایرانی را به تصویر می کشد می توان گواه و نشانۀ پای بندی سراینده این اثر به فرهنگ و اندیشۀ ایرانی دانست.

در ادامه بیت هایی از این کتاب را می‌خوانیم:

جهان را رنگ و شکل بی شمارست                       خرد را بافرینش کارزارست

زمانه بندها داند نهادن                                       که نتواند خرد آن را گشادن

نگر کاین دام طرفه چون نهادست                        که چونان خسروی دروی فتادست

هوا را در دلش چونان بیاراست                           که نازاده عروسی را همی خواست

خرد این راز را بر وی بگشاد                                که از مادر بلای وی همی راز

چو این دو نامور پیمان بکردند                            درستی را به هم سوگند خوردند

نگر چنین شگفت آمد ازیشان                            کجا بستند بر ناموده پیمان

زمانه دستبرد خویش بننود                                شگفتی بر شگفتی بر بیفرود

ویژگی‌ها و سبک اسعد گرگانی در ویس و رامین

 منظومه ویس و رامین یکی از شاهکارهای ادب فارسی مثنوی است که حدود ۹ هزار و ۴۵ بیت دارد و در بحر هزج مسدس محذوف یا مقصور سروده شده است. ظاهراً اسعد در شعر فخری تخلص می کرده است، زیرا فرهنگ ها هرجا اشعاری از وی شاهد آوردند، نام او را “فخری گرگانی” نوشته اند.  از لحاظ قدمت ویس و رامین، سـومین مثنـوی موجـود و نخستین منظومه عشقی است که از گزند روزگار ایمن مانده و به تمامی به دست ما رسیده‌است. محمدجعفر محجـوب در این زمینه عقیده دارد: «شاعر جوان گرگانی با آن زبان سخنگوی و طبع توانـا، تصـویر خـویش را در وجـود رامـین منعکس یافته و خود را به جای او گذاشته و کامروایی ها و ناکامی های او را با چنان صداقتی در دفتر آورده که گـویی شخص رامین در گوش ویس سرود عشق زمزمه می کند یا از دوری او فریاد حسرت بـر مـی آورد.» (۳)

این داستان از زبان پهلوی به فارسی درآمده و تأثیر زبان پهلوی بر شاعر در این منظومه باعث شده که صورت اصل و کهنه بسیاری از لغات را در کتاب خویش حفظ کند و علاوه بر آن سادگی و بی‌پیرایگی نثر پهلوی شعر وی را بسیار روان، ساده و بی‌تکلف سازد. از دیگر ویژگی‌های این اثر این است که اسعد گرگانی در تعبیرات، ‌تشبیه و استعاره به تقلید از گذشتگان پایبند نیست و رعایت قواعد علم قافیه را چندان لازم نمی‌داند. ظاهراً فخری تخلص می‌کرده است، زیرا هرجا فرهنگ‌ها اشعاری از وی شاهد آورده‌اند، نام او را فخری گرگانی نوشته‌اند. همچنین بنابر برخی اشارات این داستان سرای شهیر در ویس و رامین، با شعر و ادب عربی هم آشنا بوده است همچنین اهمیت این اثر تا اندازه ای بود که بعدها بسیاری از گویندگان در منظومه‌های خویش به شیوه شاعری وی توجه کردند که از آن جمله نظامی گنجوی را باید نام برد که هنگام سرودن خسرو و شیرین به برخی از موارد این کتاب نظر داشته‌ است. از این شاعر نامدار به جز مثنوی مشهور ویس و رامین، اشعار متفرقه، ‌یک قطعه در شکایت از ثقةالملک نامی و یک رباعی از دیگر آثار او هستند. (۴)

خاموشی:

سرانجام این استاد داستان سرایی در تاریخ  ادبیات ایران در ۴۴۶ قمری دیده از جهان فروبست. تاکنون در گرگان برای پاسداشت این ستاره درخشان تاریخ و ادبیات، اقداماتی همچون ساخت سردیس و تندیس، نامگذاری یکی از میادین اصلی شهر،  اجرای نمایش در جشنواره تئاتر منطقه ای کشور و برگزاری همایش فخرالدین اسعد گرگانی به منظور شناخت صحیح ابعاد منظومه ماندگارش و معرفی بهتر این شاعر صورت گرفته است.

منابع

۱- محجوب، محمدجعفر. مقدمه بر ویس و رامین. تهران: نشر اندیشه، ۱۳۳۷/ ۱۹۵۹م، ص ۱۲

۲-  حکیمیان، ‌ابوالفتح. فهرست مشاهیر ایران. تهران: دانشگاه ملی ایران، ۱۳۵۷، ‌ج ۲، ص ۳۰۹.

۳- فخرالدین اسعد، ویس و رامین، به اهتمام محمد جعفر محجوب، تهران: بنگاه نشر اندیشه، ۱۳۳۷،  مقدمه.

۴- محجوب، محمدجعفر. مقدمه بر ویس و رامین. تهران: نشر اندیشه، ۱۳۳۷ ، ص ۱۳