مهدیه الهی قمشه‌ای شاعر و عارف قرآن پژوهی که به تحقیق در مثنوی مولوی، تحلیل و تفسیر ادبیات عرفانی و تطبیق آنها با موضوعات قرآنی پرداخت. همچنین وی با خلق آثار ماندگار نقش مهمی در شناساندن جلال‌الدین محمد بلخی داشت.

زیربنای ادبیات ما قرآن است و تا با قرآن آشنایی نداشته باشیم، ادبیات را نمی‌فهمیم. آن قدر در قرآن زیبایی، طراوت و جمال به کار رفته که تا وقتی آنها را نخوانده‌ای و درک نکرده‌ای، نمی‌توانی از ادبیات و شعر حرف بزنی. مولانا و حافظ نیز ارتباط نزدیکی با قرآن داشته‌اند و همان‌طور که همه می‌دانند حافظ از آن رو حافظ شد که قرآن را حفظ بود و من نیز هر چه کردم، همه از دولت قرآن کردم. این بخشی از سخنان بانوی برجسته و ادیب به نام مهدیه الهی قمشه‌ای در خصوص اهمیت و تاثیر محتوای قران در پربار کردن شعر شاعران است در حقیقت وی با آثار خود مثنوی را به میان مردم آورد و در این راه تلاش بسیاری کرد بدون شک نام جاودانه‌اش به عنوان اسطوره بی بدیل ادبیات عرفانی ایران زمین، برای همیشه در تارک ادب پارسی خواهد درخشید و هرگز تکرار نخواهد شد.

زندگی‌نامه و تحصیلات

مهدیه الهی قمشه‌ای در هفتم خرداد ۱۳۱۶ خورشیدی در تهران دیده به جهان گشود. وی دختر محیی‌الدین مهدی الهی قمشه‌ای فقیه، فیلسوف و از مترجمان قرآن بود. مهدیه قمشه ای از کودکی به شعر علاقه پیدا کرد و در خدمت پدر خود و استادانی مانند جلال همایی، صدرالدین محلاتی و محمد تقی جعفری با ادبیات و حوزه شعر و شاعری به خوبی آشنا شد. در حقیقت وی هم نامِ خود و هم ذوق شاعری خویش و هم شیفتگی‌اش به آیاتِ الهی و ابیاتِ شعری را از پدرِ خود، به ارث برد. این بانوی ادیب در مقدمه کتاب خود به نام «سیری در گلزار مثنوی» جلوه‌ای از نقش پدرِ دانشمندش را در علاقه‌مند شدنِ به مثنوی و جهانِ فکری مولانا شرح داده است: «این شعلۀ اشتیاق را پدر از دوران کودکی در دل ما روشن کردند. «مثنوی الاطفال»، اولین کتابی بود که پدر برای ما خریدند و ما با آن آشنا شدیم.

علی دهباشی، سردبیر و مدیرمسوول مجله بخارا، درباره این بانوی فرهیخته می‌گوید: خانم مهدیه الهی قمشه ای از تبار علم، دانش و عرفان بودند. ایشان برکشیده از خانواده ای هستند که پدری عارف آنها را تربیت کرده بود. پدر ایشان مترجم قرآن، روحانی بزرگ و به نامی بودند که از همان نخستین سال های کودکی فرزندانشان را با مبانی فرهنگ اسلامی، ایرانی و عرفانی آشنا می کردند. بنابراین آنچه را که مهدیه الهی قمشه ای در طول سال ها تدریس می کرد در تار و پود وجودش آمیخته شده بود. بیانات این بانوی بزرگ و تاثیر سخنانش یادآور خاطره پدر بزرگوارشان بود و همیشه کلامشان حاکی از این بود که به پشتوانه خانواده ای بزرگ و عالم و با ذوق و هنر والای خودشان به این درجه از کمال و فهم رسیده اند.

خدمت در راه فرهنگ و ادبیات ایران زمین

این بانو فرهیخته از خود آثار گرانسنگی برجای گذاشت که از جمله آنها می توان به بهار عشق: منتخب اشعار، معبد عشق، خاطرات من با پدرم و مطرب عشق را نام برد. وی همچنین در راه شناساندنِ مثنوی معنوی و اندیشه مولانا به عموم مردم تلاش بسیاری کرد؛ این تلاش ها سبب شد که کتابی به نام «سیری در گلزار مثنوی» تالیف کند. وی در مقدمه این کتاب، مخاطبان را یادآور شده است که «مثنوی مولانا به‌تحقیق گنجی است، رایگان برای ما فارسی‌زبانان که به زبانِ اصلی از آن بهره‌مند شویم. درحالی‌که جامعه غرب از ورای ترجمه مست و شیفته این شاعر عارف است، به‌طوری که در سال‌های اخیر، از کتاب‌های پُرفروش در آمریکا به شمار می‌رفته است.» قمشه ای در این اثر تعدادی از قصه‌ها و حکایت‌های کتاب «مثنوی معنوی» را برگزیده و ضمن آوردنِ خلاصه‌ای از بیت‌های هر حکایت، خلاصه داستانِ آن را به نثرِ روان و ساده شرح داده است. مؤلف همچنین نکته‌های برجسته هر حکایت را نیز فهرست‌وار در اختیار مخاطب قرار داده است. (۱)  فریبا ملکیان دختر مهدیه الهی قمشه ای در خصوص برخی از ویژگی‌های مادرش می‌گوید: مادر باور داشت از کودکی باید بچه ها را با مفاهیم فاخر و کلام بلند آشنا شوند تا روحشان پیوستگی مستحکم با این ادب عرفانی و مفاهیم قرآنی بخورد. دیباچه گلستان را در هشت سالگی از حفظ خواندم.

وی علاوه بر شناساندن بیش از پیش مولوی به عموم مردم، حاصل مطالعات و نیز تلاش در شناخت ادبیات عرفانی خود را در جلسه هایی در معرض استفاده و داوری علاقه مندان می گذاشت. وی در شعر آتش تخلص داشت. مجموعه شعرهایش در کتاب معبد عشق جمع آوری شده که این کتاب در واقع دیوانی شامل غزل، قصیده، حماسه و قصّه است که این بانوی ادیب آن را سروده است. مهدیه قمشه ای در خصوص این پرسش که نگارش  این کتاب چند سال به طول انجامیده می نویسد: ابتدا باید بگویم که شعر کاری ارادی نیست، بلکه هنری است که باید الهام شود. گاهی شعری را احساس می کنم که گفته ام، ولی ۶ ماه طول می کشد تا آن را بنویسم و این دیوان حاصل ۴۵ سال از زندگی من است و در واقع زبان حالم.

در بخشی از کتاب معبد عشق می‌خوانیم:

گریان به دیار خفتگان رفتم دوش
ناگاه ندایی آمد از بانگ سروش
نوبت به شما هم رسد ای بی‌خبران
با رفتن دیگران بیایید به هوش
حالی که سرای خفتگان خانه ماست
آن منزل تنگ و تار کاشانه ماست
این فرصت کوتاه به شادی سپریم
کاین گفته ز درس پیر میخانه ماست

این بانوی نامدار علاقه خاصی به دیوان حافظ و مثنوی داشت؛ مثنوی مولانا را تجلی قرآن می‌دانست و عقیده داشت که ما می‌توانیم تمام ظرایف دلبری شاعران را در کلام قرآن ببینیم. او «حافظ» را عصاره اندیشه مولانا می‌داند و عقیده دارد که وقتی مولانا را بشناسیم، می توانیم حافظ را هم بشناسیم. استاد مهدیه الهی قمشه‌ای، شعر حافظ را زبان گویای جامعه ایرانی می‌دانست و دیوان حافظ را مجموعه‌ای از شعر خوب فارسی. از منظر وی در شعر، مرد به طور کلی تجلی عاشق مثل بلبل است و گل تجلی معشوق است و معشوق در این عالم زن است، او معشوق را با زن مقایسه می کنند و او را نهایت صفت هایی همچون بالابلند، عشوه گر و نقش باز می‌داند.

خاموشی:

این بانوی ادیب و پژوهشگر سرانجام به دلیل مشکلات تنفسی و عفونت ریه در ۱۹ تیر ۱۳۹۵ خورشیدی دیده از جهان فروبست و در آرامستان توک مزرعه در لواسان به خاک سپرده شد.

منبع:

۱- «سیری در گلزار مثنوی»؛ مهدیه الهی قمشه‌ای؛ مشهد: به‌نشر؛ ۱۳۹۴؛ دفتر یکم؛ ص ۱۳.