حسن مستوفی‌الممالک یکی از دولتمردان توانمند دوران قاجار و اوایل دوره پهلوی بود که توانست ۶ بار به نخست وزیری ایران منصوب شود. وی در دوران زمامداری خود توانست خدمات مهمی را در سپهر سیاسی و فرهنگی ایران انجام دهد.

حسن مستوفی در ۱۳ مهر ۱۲۵۴ خورشیدی در آشتیان دیده به جهان گشود. پدر وی میرزا یوسف یکی از مردان توانمند دوره قاجاریه بود و چون حسن مستوفی در ۱۲ سالگی پدرش را از دست داد، لقب و شغل پدر را به صورت موروثی از آن خود کرد، او در این سن وارد خدمات دیوانی شد و در مقام مستوفی‌الممالک، ریاست کل مالیه ایران را برعهده گرفت.

تحصیلات

مستوفی‌الممالک تحصیلات مقدماتی را تحت نظر معلم سرخانه آغاز کرد و علاوه بر علوم روزانه، صرف و نحو عربی، ادبیات و بخشی از شرعیات را نزد محمودخان ملک‌الشعراء فرا گرفت. او در ۲۶ سالگی به اروپا رفت و به مدت هشت سال در کشورهای مختلف اروپایی مانند فرانسه و ایتالیا سکونت داشت. این سال‌ها فرصتی بود تا با نظام های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی اروپا آشنا شود و در عین حال برای پذیرش مسوولیت‌های خطیر در دوران پس از مشروطه آمادگی لازم را پیدا کند. (۱)

ورود به عرصه سیاست

وی پس از بازگشت از اروپا در کابینه امین‌السلطان و پس از آن در کابینه هـای نـاصرالملک قراگزلو و احمدخان مشیرالسلطنه نیز وزارت جنگ را به عهده داشت. حسن مستوفی پس از برقراری نظام مشروطه و در فاصله سال‌های ۱۲۸۶ تا ۱۳۰۶ خورشیدی در ادوار گوناگون مجلس شورای ملی به نمایندگی مردم تهران انتخاب شد و از لیدرهای جریان دموکرات در مجلس بود و گرایش‌های سوسیالیستی داشت. او در این دوره مجموعا هشت بار رییس‌الوزرا، ۶ بار وزیر جنـگ، چهار بار وزیر داخله، دو بار وزیر مشاور و یک بار وزیر مالیـه شد.

دوران ریاست و رییس الوزرایی مستوفی با فراز و فرودهای بسیاری همراه بود که از جمله مهم‌ترین رخدادهای زمان وی، می توان به وقوع جنگ جهانی اول، اشغال بخش هایی از ایران توسط نیروهای روس، انگلیس و عثمانی، تهدید پایتخت توسط نیروهای روسی و پدیده مهاجرت ابتدا به کرمانشاه و سپس به اسلامبول و تعطیلی مجلس سوم به دلیل مهاجرت، بروز قحطی، استخدام مستشاران خارجی، اعلام بیطرفی در جنگ جهانی اول، تأسیس ذوب آهن، کتابخانه ملی، قانون سربازگیری (نظام وظیفه) و... را نام برد. حمیدرضا حسینی پژوهشگر دانشنامه تهران در خصوص اهمیتِ حضور حسـن مسـتوفی در تاریخ معاصر ایران می‌گوید: «حسن مستوفی از برکشیدگان عصر ناصری و حلقه واسط نظام دیوان‌سالاری قدیم و جدید ایران، مهره کلیدی در ائتلاف نخبگان حاضر در ساختار قدرت و مخالفان دولت قاجار به منظور گذارِ مسالمت‌آمیز از نظام سلطنت مطلقه به نظام مشروطه سلطنتی، از ارکان دولت‌های مشروطه و هم ردیف بزرگ‌ترین سیاستمداران این عصر همچون حسن پیرنیا، احمد قوام، سیدحسن مدرس و محمد مصدق بود.»

مستوفی‌الممالک و اعلام بی طرفی ایران در جنگ جهانی اول

همان‌گونه که اشاره شد یکی از وقایعی که در دوره زمامداری مستوفی الممالک رخ داد؛ جنگ جهانی اول بود. این جنگ پنج روز پس از تاجگذاری احمد شاه، شروع شد و سردمداران اتریش به صربستان اعلان جنگ دادند. یک روز بعد نیز با حمله آلمان به روسیه عملاً آتش جنگ جهانی اول شعله‌ور شد و با اعلان جنگ آلمان به دولت‌های فرانسه و بلژیک و حمله انگلیس به آلمان، بخش بزرگی از اروپا را درنوردید. در این میان محمدعلی‌خان علاءالسلطنه رئیس‌الوزرا نیز از منصب خود استعفا کرد تا احمد شاه، دست به دامان مستوفی‌الممالک شود و او را به تعیین کابینه مامور کند. کمتر از یک ماه بعد در اواخر مهرماه، سپاهیان هندی شهر آبادان را برای حفاظت مناطق شرکت نفت ایران و انگلیس اشغال کردند و زنگ خطر سرایت جنگ به داخل جدی‌تر از پیش به صدا درآمد. این چنین بود که مستوفی الممالک در فرمانی خواستار اعلام بی‌طرفی دولت ایران در جنگ بین‌الملل شد. وی این موضوع را در بیانیه‌ای رسمی اعلام کرد، اما این تمهیدات نیز مانع از تجاوز قوای بیگانه به ایران نشد. هنوز یک هفته از اعلان بی طرفی نگذشته بود که کُردها به مرزهای غربی ایران حمله کردند و وارد شهر همدان شدند. سپس سپاه عثمانی با کمک کردها، تجاوز به خاک ایران را آغاز کرد، تبریز و ارومیه را به تصرف خود درآورد و پیشروی خود را به سمت مناطق شمالی پی گرفت. ورود نیروهای عثمانی که با کمترین مقاومتی از سوی نیروهای ایرانی مواجه نشده بود، پای روسیه را به خاک ایران باز کرد.

در تهران نیز به پیروی از مناطق دیگر کشور اوضاع چندان به سامان نبود. تقابل نیروهای درگیر در جنگ به داخل خاک ایران کشیده شده بود. بحران‌ها در این زمان چنان بالا گرفت که میرزا حسن‌خان مستوفی‌الممالک رییس‌الوزرا نیز تاب نیاورد و در ۲۰ اسفند ۱۲۹۳ خورشیدی استعفای خود را به احمد شاه تقدیم کرد. مخبرالسلطنه هدایت در توصیف این سیاستمدار توانمند می‌گوید: مختصر بگویم میرزا حسن مستوفی الممالک رحمت الله علیه مردی بود رئوف، مهربان، در دوستی ثابت و از دشمنی رو گردان. بدی می‌دید، خوبی مـی کـرد. مناعت داشت، اما تکبر نداشت. گفتند کم اراده است، اراده و ثبات رأیی که او در جنگ بین الملل در مقابل سفارتین [روسیه و انگلیس] به ظهور رساند، در قوه هیچ یک از رجال قوم نبود.
 

خدمات عام‌المنفعه

مستوفی بخش بزرگی از املاک پدری خود را وقف کرد که از جمله آنها باغاتی در ونک بود که برای احداث دانشگاه برای دختران اختصاص داد که با نام «مدرسه عالی دختران» تاسیس شد و بعدها دانشگاه الزهرا(ع) نام گرفت. وی همچنین در قحطی بزرگ ایران در ۱۲۹۷، جان ۱۶۰ هزار تَن ایرانی را از طریق فروش املاک خود نجات داد. این اقدامات و رفتار بزرگ‌منشانه و گرایش‌های ملی او سبب شد، نزد عموم طبقات مردم محبوب شود.

خاموشی

سرانجام او پس از سال‌ها سیاست ورزی در سپهر سیاسی ایران در ۶ شهریور ۱۳۱۱خورشیدی به دلیل سکته قلبی دیده از جهان فروبست و در آرامگاه خانوادگی مستوفی‌الممالک در ونک به خاک سپرده شد.

منابع

۱- مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۴، ۱۳، ۱۲ هجری، ج۱، تهران: زوار، ۱۳۴۷ـ۱۳۵۱، ص ۳۱۸.

۲- ابراهیم صفایی، رهبران مشروطه، تهران: جاویدان علمی، ۱۳۴۴ـ ۱۳۴۶، ص۵۲۲