آیت الله میرزا خلیل کمره‌ای عالمی سرشناس و جامع‌الاطراف بود که در طول سال‌های متمادی فعالیت علمی خود در ایران، نقش قابل‌ ملاحظه‌ای در شکل‌دهـی به افکار مذهبی در سطح عـمومی ایفا کرد.

آیت الله میرزا خلیل کمره ای به دلیل آشنایی با تاریخ اسلام، تبحرش در نگارش مقاله های عمومی دینی و اجتماعی و مشارکت در کارهای‌ مطبوعاتی و همچنین داشتن دیدگاه های رایج در دهه ۳۰ درباره وحدت اسلامی و تلاش بـرای تحقق آنها، شهرتی خاص داشت. بیشتر آثار وی تاریخی است اما به طور کلی، باید آثار او را در زمره دینی و تاریخیِ این دوره به شمار آورد. علاوه بر کتاب هایش از وی مقاله های فراوانی در مطبوعات مذهبی آن دوره از جمله نشریه «آیـین اسـلام» و بسیاری‌ از نشریات دیگر به چاپ رسیده است. در ۱۳۴۸ خورشیدی، فرزندش ناصرالدین کمره ای فهرست تألیفات او را ضمن کتابچه ای منتشر کرد. این‌ آثار که شامل ۵۰ عـنوان می شود، بیشتر کتاب و شماری مقاله را در برمی گیرد.

آثار آیت الله کمره ای

میرزا خلیل به‌ طور عمده، علاقمند به مباحث تاریخ اسلام‌ بود و در این زمـینه آثـار متنوعی نوشت. کتاب صحیفه سخن زهرا(ع) در اساس دولت کبری و شکل خلافت‌ عظمی‌ یا سرچشمه آب حیات است که ضمن آن، شمار زیادی از مقاله های وی در زمینه های مختلف تـاریخی و شبه تـاریخی درج شده است. جلد دوم همان کـتاب بـا عـنوان‌ ملکه‌ اسلام، فاطمه زهرا(ع) نخستین محکمه قضایی بعد از پیامبر(ص) است که هم شرحی بر خطبه آن حضرت و هم تـحلیلی از وقـایع دوران نخست‌ اسلام‌ اسـت.

یکی‌ از کارهای علمی او کتاب نهج البـلاغه یـا دائره المعارف علوی‌ است‌ که یکی با عنوان «بخش یکم آسمان و جهان» و دیگری با عنوان «بخش جنگ» چاپ‌ شده‌ و مـؤلف‌ ضـمن آنـها به تشریح و توضیح برخی از خطبه های نهج البلاغه پرداخته است.

از علایق دیگرِ وی، مطالعات مربوط بـه عـاشورا است کـه در این زمینه از خود چندین‌ کتاب‌ نشر داده که از جمله سه جلد بـا عـناوین «عنصر شجاعت یا هفتاد و دو تن‌ و یک تن» که در شرح حال شـهدای کـربلا است. در همین زمینه کتاب «یک شب و روز عاشورا» در ۱۳۶۲ بـرای بار دوم چاپ شد.

کتاب دیگر او «معجزه‌ تاریخ‌ امام عظیم، حسین بن علی و عنصر امـامت» است. یکی‌ از پرحجم ترین کارهای وی، کتاب «فتاوی صحابی کبیر، سلمان فارسی» که شرح‌ حال‌ مفصلی از سلمان و فتح ایران و مدائن ارایه کرده است. این آثار بـا آنـکه‌ مـشحون از نقل ها و احیانا تحقیقات تاریخی است اما آشفتگی هایی در آنها وجود دارد.

کتابچه کلید امن دنیا  اثـر دیـگری است که میرزا خلیل در ۱۳۴۲ نوشته است. وی در این کـتاب، نـقل هایی را که در منابع کهن‌ در باره خطبه ها و سخنان آن حضرت(ص) در حَجه الوداع ارایه شده، آورده و به فارسی هم ترجمه کـرده که در واقع این کتاب، سه‌ کـتاب در یک کتاب است. چند اثر عـلمی مـیرزا خـلیل به نوعی بـه مـکه، مدینه، قبله و مسایل حج مـربوط می شود. پیام ایران به نجد و حجاز و مصر، قبله اسـلام‌، کـعبه‌ یا مسجد الحرام، بیت المقدس و تـحول قـبله، آفاق کـعبه، رسـاله مناسک و مسایل حج و عمره، ندایی از سـرزمین بـیت المـقدس و... از جمله این آثار به شمار می روند.

یکی از زمینه های‌ علمی‌ آیت الله کمره ای  کار در باره حج و مکه و وحدت‌ اسـلامی‌ اسـت‌ کـه در اطراف آن مقاله ها و کتاب هایی‌ منتشر کرده است. وی علاوه بر کارهای علمی با ایجاد ارتباط با علمای سـعودی‌ و حتی‌ مسؤولان تلاش کرده‌ است‌ تا ایده های خود را بـه آنـان‌ انتقال‌ دهد و به خصوص ذهنیت آنان را نسبت به مذهب تشیع اصلاح کند.

میرزا خلیل در ایـن زمـینه، فعالیتی مشابه‌ آنچه که زمانی در دارالتقریب‌ دنبال می شد و در ایران هم برخی از نشریات مذهبی‌ مانند نشریه مسلمین حاج سراج انصاری‌ و آیین‌ اسـلام‌ دنـبال آن بودند، از خود نشان می دهد.

تلاش برای وحدت مسلمانان

کمره‌ای در جهت اتحاد میان مسلمانان و دعوت آنان به برادری تلاش گسترده‌ای کرد و از مسلمانان می‌خواست تا در خدمت دین باشند و دین را به خدمت خود نگیرند. وی در این ارتباط مقالات متعدد انتشار داد و دیدارهایی با علمای اسلام انجام داد و از این طریق تلاش کرد تا دیدگاه دیگران را نسبت به مذهب تشیع عوض و اصلاح کند. او به دعوت علمای مسلمان پاکستان به آن کشور سفر کرد و با سخنرانی در آن‌جا به ریاست مؤتمر عالم اسلام انتخاب شد. هم‌چنین در مؤتمر اسلامی بیت‌المقدس شرکت کرد. در دورانی که علم تفسیر در حوزه‌های علمیه کم‌رنگ بود، میرزا خلیل کمره‌ای به این امر مهم، همت گماشت و تعدادی از طلاب علوم دینی را گرد خود جمع کرده و به آنان تفسیر آیات وحی را آموزش می‌داد.

مبارزات آیت الله کمره ای

آیت‌الله میرزا خلیل کمره‌ای در صحنه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تلاش فراوانی داشت. او در ۱۳۱۴ خورشیدی در ارتباط با مسأله کشف حجاب به دستور رضاخان دستگیر و روانه زندان شد، بعد از یک‌ماه به قید عدم خروج از تهران آزاد شد. وی با این‌که در تهران به سختی روزگار می‌گذرانید اما در عین حال فعالیت‌های علمی و تحقیقی خود را متوقف نکرده و در منزل به تدریس متون فقهی و علمی ادامه داد. 

امضای او در ذیل اعلامیه روحانیون تهران در اعتراض به تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی رژیم پهلوی، هم‌چنین حضور در راهپیمایی عظیم مردم انقلابی تهران (روز تاسوعا) که به اقامه نماز ظهر و عصر در میدان آزادی به امامت مرحوم آیت‌الله طالقانی انجامید، نمونه‌هایی از تلاش مبارزاتی و انقلابی وی به حساب می‌آید. با آغاز جنگ تحمیلی توسط رژیم عراق، آیت‌الله کمره‌ای با این‌که در کهولت سنی به سر می‌برد با نگارش مقاله‌ای ارزنده و انتشار آن در روزنامه اطلاعات با عنوان «این ننگ را عرب به کجا می‌برد؟» از موضع حق‌طلبانه ایران دفاع کرد.

منبع:

- مجله افق حوزه، ۱۵ آذر ماه ۱۳۹۱، شماره ۳۵۲، برگرفته از مقاله «آیت‌الله میرزا خلیل کمره‌ای»