شیخ هاشم مدرس قزوینی یکی از عالمان فرزانه و از شخصیت‌های تاثیرگذار در وقایع مهمی چون اعتراض به شهادت نواب صفوی و واقعه کشف حجاب رضاخانی بود. وی در طول عمر پربرکت خود با تربیت و آموزش هزاران شاگرد، تأثیری انکارناپذیر بر فضای علمی و معنوی حوزه علمیه مشهد برجای گذاشت.

«پس از اینکه شرح لمعه را تمام کردم، رفتم درس مکاسب و رسائل مرحوم آیت‌ اللّه شیخ هاشم قزوینی و اهل ریاضت و مدرس درجه یک مشهد و بسیار مرد محترم و ملا و معروف در بین خواص مشهد، مرد آزاده و روشن ضمیر بود، به خصوص نزد اهل علم، ایشان مرد ملاّ و جامع و خوش بیان بودند؛ به طوری که من در نجف و قم که اغلب درس های آنجا را رفتم، شخصی به خوش بیانی ایشان ندیدم، بخش عمده درس رسائل و مکاسب و کفایه را پیش ایشان خواندم... یک مدتی هم درس خارج حاج شیخ هاشم قزوینی رفتم؛ یعنی ایشان با اصرار خود ما یک درس خارج اصول شروع کرد، مرحوم شیخ هاشم با بحث وسیع، همه اقوال را نقل می‌ کرد و بعد رد می‌ کرد». اینها بخشی از سخنان آیت الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب در توصیف ابعاد شخصیت استاد فرزانه‌ اش شیخ هاشم مدرس قزوینی بود.

یادآوری و مطالعه زندگانی عالمان و بزرگانی همچون قزوینی می تواند، الگویی مناسب برای جوانان باشد. در حقیقت بررسی شرح حال علما که پرچم دار اسلام بوده اند بر همگان ضروری است و آشنایی با فراز و نشیب زندگی آنان و پی بردن به رمز و راز موفقیت آنها در مسیر کمال و رشد بسیار سازنده است و الگویی مناسب را برای همگان ترسیم می کند. در این راستا در جستار حاضر برآنیم تا به گوشه ای از زندگی این عالم ربانی بپردازیم:

تولد و تحصیلات

شیخ هاشم مدرس قزوینی در ۲۰ خرداد ۱۲۷۰ خورشیدی در روستای قلعه هاشم خان قزوین و در خانواده ای کشاورز دیده به جهان گشود. ابتدا در زادگاهش به تحصیل علوم دینی پرداخت و سپس برای گذراندن مقاطع بالاتر ابتدا به اصفهان و بعد از  مدتی هم برای آموختن علم روانه نجف شد تا محضر درس بزرگانی چون آیت‌الله نایینی، عراقی و اصفهانی را نیز درک کند. پس از بازگشت به مشهد رفت و تا رسیدن به درجه اجتهاد در این شهر به تحصیل پرداخت و در همانجا و در حوزه علمیه مشهد صاحب کرسی استادی شد.

این عالم فرزانه در مدت زمانی اندک موفق شد با پرورش شاگردانی نامدار، تأثیری انکارناپذیر بر فضای علمی و معنوی حوزه علمیه مشهد بگذارد. از برجسته ترین شاگردان وی می‌توان آیات عظام خامنه‌ای، سیستانی، میرزا جواد آقا تهرانی، واعظ طبسی، حاج میرزا مهدی نوقانی، شهید سعیدی، صالحی مازندرانی، خزعلی، میرزا حسنعلی مروارید، میرزا جواد آقا تهرانی، وحید خراسانی، مرتضوی، اشرفی شاهرودی، رضازاده، سید جواد سبزواری، شمس، لنگرودی، محمدباقر ملکی، میرزا محمد انواری، حاج میرزا مهدی نوقانی، سید جعفر و سید عباس سیدان، صالحی مدرس، واعظ زاده خراسانی، عبدالجواد غرویان، معصومی، ‌ یعقوب واعظی، حاج سید عباس حسینی و ... را نام برد.

فعالیت های سیاسی

این عالم وارسته در جریان‌های مهم سیاسی و اجتماعی زمان خود شرکت فعال داشت، از جمله در واقعه گوهرشاد در شمار مجتهدانی بود که پیش از این واقعه به رضاخان تلگراف زد و عمل وی را در زمینه کشف حجاب اشتباه شمرد و این اقدام سبب شد که آیت‌الله قزوینی به همراه برخی دیگر از علما به تهران اعزام شود و تا شهریور ۱۳۲۰ اجازه بازگشت به مشهد را پیدا نکرد. وی پس از سقوط رضاخان به مشهد بازگشت و تدریس را ادامه داد. از دیگر اقدامات وی واکنش در مقابل شهادت نواب صفوی بود. رهبر معظم انقلاب در این باره فرمودند: آیت‌ الله قزوینی تنها روحانی بود که بر اساس همان آزادگی و بزرگ منشی‌ اش در مقابل شهادت نواب صفوی واکنش نشان داد و در مجلس درس از شهادت او و یارانش به دسیسه دستگاه حاکم انتقاد شدید کرد.

شخصیت علمی و اخلاقی قزوینی از نگاه دیگران

به نوشته محمد رضا حکیمی؛ قزوینی در بیان مطالب علمی و عمیق با روانی و سلاست، نمونه بود. گویی کلمات و جملات مانند جویباری نرم و تند از دهان او سیلان می‌یافت. نمونه برجسته یک عالم دینی و یک روحانی اسلامی واقعی بود؛ مردی خردمند، وارسته، متواضع، هوشیار، متعهد، شجاع، روشن بین و بیزار از عوام فریبی و انحطاط پراکنی و ارتجاع گرایی.»

آیت‌الله سید محمد خامنه‌ای نیز شجاعت مثال زدنی استاد را این گونه شرح می‌دهد: «آن روزها خواندن روزنامه جرم بود. فردی که روزنامه می‌خواند مثل این بود که تاری، تنبوری و... به دست گرفته باشد. ما گاهی مجله و روزنامه‌ای می‌خریدیم، آن را مچاله کرده و به خانه می‌بردیم که دیگران متوجه نشود، چون باید می‌گفتیم که سبزی خریدیم و سبزی داخلش بوده است؛ اما ایشان ترسی از این مساله نداشت، روزنامه می‌خواند و با علوم روز در حد همان روزنامه آشنا شده بود و معلوماتی داشت که گاه آنها را بروز می‌داد. خصیصه دیگر فضل ایشان است؛ مرحوم آیت‌الله هاشم قزوینی آدم فاضلی بود. آدم درس خوانده‌ای بود و به درس و طلبه پروری علاقه داشت. یکی دیگر از جنبه‌های ایشان این بود که استاد خوبی بود. معلمی یک فن و هنر است. چه بسیار افرادی که فاضل‌اند؛ اما نمی‌توانند تدریس کنند. نمی‌دانند باید از کجا آغاز و به کجا ختم کنند، وقتی که وارد درس می‌شوند مثل شخصی هستند که درون آب افتاده و دائما دست و پا می‌زند. یک شناگر می‌داند که باید از کجا آغاز کند، چه حرکاتی را انجام دهد، بنابراین حرکت اضافه انجام نمی‌دهد، ایشان نیز مصداق همین مساله بود.» توصیه‌های اخلاقی استاد درعین تدریس نقطه اشتراکی است که بسیاری از شاگردانش بر آن صحه می‌گذارند.

مهدی محقق رییس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در خصوص صفات و سجایای قزوینی می‌گوید: روانی بیان و موشکافی و دقت علمی و قرار دادن سخن بر مقتضای حال مجلس درس و استعداد طلاب، نظم و ترتیب و رعایت دقت و نظم منطقی دادن به قسمت‌های مختلف درس و موشکافی در مباحث علمی، ادب و احترام نسبت به طلاب و دلگرم ساختن آنان نسبت به آینده شان و محبت پدرانه درباره آنان، توجه تام و کامل به رعایت نظافت، نزاکت، آداب نشستن و برخاستن، حسن سلوک با عالم و عامی، مطالعه دقیق درس پیش از تدریس، سبب پربار ساختن درس و بر سر ذوق آوردن طلاب شد.

خاموشی

سرانجام این عالم فرزانه در ۲۳ مهر ۱۳۳۹خورشیدی در مشهد دیده از جهان فرو بست و در مدخل ورودی حرم مطهر رضوی به خاک سپرده شد. محمدرضا شفیعی کدکنی در رثای استادش حاج شیخ هاشم مدرس قزوینی شعری سروده است که در ادامه بدان اشاره می‌کنیم:

امروز بامداد هراسان بود
گیسوی آفتاب پریشان بود

می خواست شمع صبح برافروزد
دست سپیده خسته و لرزان بود

و آن روشنای صبحدم آفاق
مشرق نبود، چاک گریبان بود

در هر کرانی از افق مشرق
اندوه بیکرانه نمایان بود

انبوه سایه گستر اندوهش
در سوگ آفتاب خراسان بود

آن که درفش بارقه فضلش
بر آسمان علم چو کیوان بود

بهر شفای نفس، اشاراتش
قانون رمز حکمت ایمان بود

آن کو به بوی مائده علمش
صد بوعلی طفیلی و مهمان بود