واقعیت این است که فرهنگ یک جامعه دارای ابعاد مختلفی است و این ابعاد هم در همدیگر تأثیر دارند، به گونه‌ای که اگر یکی از این ابعاد ضعیف شود، دیگر قسمت‌ها نیز ضعیف خواهد شد.

در یادداشت روزنامه ایران به قلم حجت‌الاسلام والمسلمین رضا برنجکار دکتری فلسفه غرب و استاد تمام دانشگاه تهران در یکم آذر می‌خوانیم: یک پرسشی که این روزها، ما به‌عنوان استاد دانشگاه، با آن بسیار مواجه می‌شویم، این است که اساساً «جهاد تبیین و روشنگری» از چه ضرورتی برخوردار است؟

واقعیت این است که جبهه استکبار با بهره‌گیری از ابزارهای مختلف، پیوسته می‌کوشد تا فرهنگ ما را مورد تهاجم قرار دهد. این در حالی است که دین و فرهنگ، پاشنه آشیل هر جامعه است؛ جامعه‌ای که از زاویه فرهنگی آسیب می‌بیند، مبنا و اصالت خود را از دست خواهد داد، دچار بحران معنا شده و به راحتی تحت‌تأثیر القائات بیرونی قرار می‌گیرد. از این رو، همان‌طور که رهبر معظم انقلاب در پایان مراسم عزاداری اربعین حسینی سال ۱۴۰۰ خطاب به جوانان و دانشجویان تأکید کردند: «به مسأله «تبیین» اهمیت بدهید... می‌توانید در این زمینه به معنای واقعی کلمه جهاد کنید.» (۵/۷/۱۴۰۰)، جهاد تبیین و روشنگری یک ضرورت است.

۲باید بدانیم که «جهاد تبیین» دو جهت دارد؛ نخست، تبیین مواضع حق یا به تعبیری مواضع اسلامی و دینی. دوم، پاسخ به حملات علمی و فرهنگی دشمن. این دو بُعد ثبوتی و سلبی؛ یعنی، تبیین داشته‌ها و دفاع و روشنگری از آنها دو بعد از ابعاد تبلیغ دین و نیز علم کلام شناخته می‌شود؛ بدین معنا که در یک مرحله باید حقیقت را بیان کنیم و در مرحله بعد اشکالاتی را که بر این حق وارد می‌شود، پاسخ دهیم.

در این راستا، رهبر معظم انقلاب می‌فرمایند: «با تصویرسازی غلط سعی می‌کنند افکار ملت ایران را منحرف کنند؛ هم تصویر غلط درباره‌ ایران، هم تصویر غلط درباره‌ خودشان، هم تصویر غلط درباره‌ اوضاع منطقه.»( ۱۲/۷/۱۳۹۷)

۳وقتی از «جهاد تبیین» سخن به میان می‌آید حوزه علمیه به‌عنوان یکی از نهادهای تبیین‌کننده، برجسته می‌شود. در جریان آموزش حوزوی، عده‌ای از طلبه‌ها مهاجرت می‌کنند و در زمینه دینی آموزش‌های لازم را می‌بینند و بعد به سمت قوم، شهر و کشورشان برمی‌گردند و دین را تبلیغ می‌کنند. بنابراین، منظور از تبلیغ دین، تبیین معارف و احکام دین و همچنین پاسخ به شبهات و اشکالات دینی است. لذا، روند و رویکردی را که در حوزه‌های علمیه حاکم است می‌توان در راستای دغدغه رهبر معظم انقلاب پیرامون عملیاتی کردن جهاد تبیین و روشنگری دید.

اما در کنار حوزه‌های علمیه، دانشگاه‌ها نیز از دیگر نهادهایی هستند که نقش آن در پیشبرد جهاد تبیین برجسته است. واقعیت این است که وظیفه علمی یک استاد دانشگاه حکم می‌کند آنچه را «حقیقت» می‌داند، به جامعه و دانشجویانش منتقل کند. استادان دانشگاه و استادان حوزه در واقع نخبگان و خواص یک جامعه محسوب می‌شوند و مردم در موضع‌گیری‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و... به این قشر از جامعه نظر دارند. از این ‌رو، مسئولیت اجتماعی یک شخص حوزوی یا دانشگاهی حکم می‌کند «حق» را تبیین کرده و از زاویه تخصص‌اش از حق، مردم، کشور، دین و فرهنگش دفاع کند.

بنابراین «تبیین» اساساً فعالیتی علمی است و متولی علم در کشور ما، دو نهاد حوزه و دانشگاه هستند؛ بدین معنا که اهالی علم در جامعه ما یا به حوزه یا به دانشگاه یا به هر دو این نهادها تعلق دارند. بنابراین، جهاد تبیین از رسالت‌های مشترک بین حوزه و دانشگاه است. البته عموم مردم هم در درجه بعد به اندازه آگاهی‌هایشان در این راه مسئولیت دارند.
در این فضا، رهبر معظم انقلاب در خصوص مسئولیت اجتماعی نخبگان در «جهاد تبیین» عنوان می‌کنند: «یکی از کارهای مهم نخبگان و خواص، تبیین است... در جنگ صفین یکی از کارهای مهم جناب عمار یاسر تبیین حقیقت بود؛ چون آن جناح مقابل که جناح معاویه بود، تبلیغات گوناگونی داشتند. همینی که حالا امروز به آن جنگ روانی می‌گویند... شبهه‌افکنی می‌کردند، سوءظن را وارد می‌کردند... این کسی که از این طرف، خودش را موظف دانسته بود که در مقابل این جنگ روانی بایستد و مقاومت کند، جناب عمار یاسر بود... از این طرف جبهه، به آن طرف جبهه و صفوف خودی می‌رفت و همین‌طور این گروه‌هایی را که - به تعبیر امروز، گردان‌ها یا تیپ‌های جدا جدای از هم - بودند، به هر کدام می‌رسید، در مقابل آنها می‌ایستاد و مبلغی برای آنها صحبت می‌کرد؛ حقایقی را برای آنها روشن می‌کرد و تأثیر می‌گذاشت... صحبت می‌کرد، تبیین می‌کرد.» (۵/۵/۱۳۸۸)

۴چرا رهبر معظم انقلاب در بحث «تبیین» از واژه «جهاد» استفاده می‌کنند؟

امکانات، نیروها و ابزار ما برای مقابله با هجوم دنیای استکبار، کافی نیست از این رو، رهبر معظم انقلاب واژه «جهاد» را به کار می‌برند چراکه جهاد به معنای نهایت تلاش است، یعنی نیروهای متدین و آنان که حس مسئولیت اجتماعی دارند، باید نهایت تلاش خود را در زمینه تبیین و روشنگری از حقانیت مواضع جمهوری اسلامی داشته باشند، تا با این کوشش مضاعف نابرابری امکانات جبران شود، همان‌طور که در هشت سال دفاع مقدس همین اتفاق افتاد. برخی افراد اساساً این تهاجم را درک نمی‌کنند و همین امر منجر به ناآگاهی برخی در خصوص مواضع اسلامی و دینی شده است و متأسفانه ناآگاهی از این داشته‌ها، زمینه را بیش از پیش برای نفوذ فرهنگی دشمن فراهم می‌کند.
این وضعیت، یک تلاش مضاعف و جهادی را می‌طلبد چراکه در غیر این صورت نمی‌توان در برابر تهاجم‌ها ایستاد و به این حجم وسیع حملات پاسخ داد. «تبیین حق» و «پاسخ به شبهات» مسئولیت امروز اهالی فکر و نخبگان است البته این مسئولیت تنها بر قشر نخبه نیست و همه افراد جامعه به میزان بضاعت علمی و ابزاری که دارند باید در برابر این تهاجم وارد عمل شوند.

از آنجا که در جریان این تهاجم‌ها از همه ابزارها اعم از تلویزیون، رادیو، خبرگزاری‌ها، شبکه‌های اجتماعی، هنر، شعر، جنگ روانی و... استفاده می‌شود، طبیعتاً برای مقابله باید از همه ابزارها استفاده کرد. بخصوص استفاده از ابزارهای فضای مجازی ضروری است؛ چراکه بیشترین تهاجم‌ها از این ناحیه صورت می‌گیرد و از آنجا به کلاس‌های درس، محافل و حتی خانواده‌ها وارد می‌شود.

مقام معظم رهبری در بیانیه‌ گام دوم انقلاب تصویری از توطئه‌ «محاصره‌ تبلیغاتی» را ارائه کردند: «اکنون مانند همیشه سیاست تبلیغی و رسانه‌ای دشمن و فعال‌ترین برنامه‌های آن، مأیوس‌سازی مردم و حتی مسئولان و مدیران ما از آینده است. خبرهای دروغ، تحلیل‌های مغرضانه، وارونه‌ نشان دادن واقعیت‌ها، پنهان کردن جلوه‌های امیدبخش، بزرگ کردن عیوب کوچک و کوچک نشان دادن یا انکار محسنات بزرگ، برنامه‌ همیشگی هزاران رسانه‌ صوتی و تصویری و اینترنتی دشمنان ملت ایران است؛ و البته دنباله‌های آنان در داخل کشور نیز قابل مشاهده‌اند که با استفاده از آزادی‌ها در خدمت دشمن حرکت می‌کنند.»(۲۲/۱۱/۹۷)

«دشمن دو هدف را در جنگ نرم دنبال می‌کند: یکی این است که این زنجیره‌ تواصی به حق و به صبر را قطع کند؛ دوم اینکه حقایق را وارونه نشان بدهد.»( ۲۱/۱۲/۱۳۹۹)

۵در کنار ضرورت آگاهی از ابزار لازم برای جهاد تبیین، نکته دیگری که در این حوزه مطرح می‌شود، این است که در کدام حوزه اهتمام به جهاد تبیین اولویت بیشتری دارد؟

واقعیت این است که فرهنگ یک جامعه دارای ابعاد مختلفی است و این ابعاد هم در همدیگر تأثیر دارند، به گونه‌ای که اگر یکی از این ابعاد ضعیف شود، دیگر قسمت‌ها نیز ضعیف خواهد شد. همه این ابعاد نیازمند تبیین است، باید ببینیم کدام قسمت بیشتر مورد تهاجم است، اینکه رهبر معظم انقلاب در نامگذاری سال‌ها همواره بر مسائل اقتصادی تأکید دارند، نشان می‌دهد که تحریم مسأله اصلی جبهه مخالف ما است و در پی آن هستند تا از منظری اقتصادی به کشور و نظام جمهوری اسلامی ضربه بزنند.

البته جهاد تبیین را نباید به یک محور خاص محدود کرد و ما در همه محورها باید ورود کنیم اما با توجه به هجمه‌هایی که صورت می‌گیرد، ابعاد مورد حمله، باید در اولویت تبیین و روشنگری قرار گیرد.

واقعیت این است که جهاد تبیین در وهله نخست باید فکر و اعتقاد را هدف بگیرد، وقتی فکر دچار شبهه شده و به تعبیری متزلزل شود، جامعه آسیب‌پذیر خواهد شد. از این رو، در حوزه جهاد تبیین، هدف نخست باید تقویت بنیه اعتقادی باشد، اعتقاد نباشد، عمل و اخلاق هم از دست می‌رود. اگر پایه‌های اعتقادی یک ملت قوی باشد، زخم‌ها و حمله‌ها کمتر اثرگذار خواهد شد.