دکتر محمدرضا رئیسی*
 ۲ هفته از بازگشایی مدارس به شکل حضوری می­‌گذرد؛ بعد از نزدیک به ۲ سال و نیم برگزاری کلاس­‌های آموزش مجازی، از ۱۴ فروردین‌ماه درهای آموزشگاه­‌های کشور بازگشایی شد و با حضور معلمان و دانش­‌آموزان، جریان عادی تحصیل در محیط­‌های واقعی درسی آغاز شد.

خوشبختانه برخی از اندک پیش­‌بینی­‌ها درباره موج بازگشت همه­‌گیری کرونا تاکنون رخ نداده که به طور قطع محصول واکسیناسیون گسترده بعد از تابستان سیاه گذشته است و شواهد نشان می­‌دهد در حال حاضر خبری از رشد ابتلا و بستری یا مرگ نیست؛ هرچند باید همچنان محتاط بود و تا زمان اعلام قطعی و همیشگی متخصصان، همه شیوه­‌نامه­‌های بهداشتی را با شدت تمام مراعات کرد.

بر اساس مشاهده‌های میدانی و شنیده­‌ها باوجود برخی مخالفت­‌های اولیه از سوی خانواده­‌ها، حضور دانش­‌آموزان در مدارس به مرور افزایش یافته و به جز اندکی که به دلیل علائم اولیه و یا داشتن بیماری­‌های زمینه­‌ای هنوز فرصت حضور در کلاس­‌های درس را نداشته‌اند، بیشتر دانش­‌آموزان از نعمت آموزش حضوری در محیط­‌های فیزیکی برخوردار شده­‌اند. با توجه به این تجربه موفق ۲ هفته­‌ای و با نظرداشت ماه­‌ها آموزش آنلاین و آسیب گسترده­‌ای که به آموزش و سواد و نیز روحیه دانش­‌آموزان وارد آمده، نکات و پیشنهادهایی برای ادامه سال تحصیلی و فرصت تابستان پیش رو مطرح می­‌شود؛ با این امید که بتوان تا پیش از آغاز سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ در آن تامل و احیانا اجرا کرد:

۱. شرایط ناپایدار کرونایی
باید توجه کرد که شرایط کنونی هنوز شکننده است و با توجه به رفتار نامعلوم ویروس کرونا و سویه­‌هایش، باید منتظر هر پیشامدی بود و اصرار به آموزش حضوری به هر قیمت آن­‌هم در شرایطی که خیز بیماری احساس شود، نه­ تنها منطقی نیست بلکه بازی با جان و سلامت جامعه چند میلیونی دانش­‌آموزان و معلمان خواهد بود؛ از این رو لازم است همه شیوه­‌نامه­‌ها به­ ویژه استفاده از ماسک و فاصله­‌گذاری تا حد ممکن اجرا شود و در کنار آن، شرایط را برای غیبت افرادی که نشانه‌های احتمالی بیماری را بروز می­‌دهند، تسهیل کرد.

تجربه ۲ هفته اخیر از آن رو ستودنی است که ماشین حجیم و تنبل آموزش‌وپرورش، ماه­‌ها در سراب تحصیل «کامل مجازی» آرمیده بود و هرگونه تغییر و حرکت آن دشوار به­ نظر می­‌آمد؛ در این زمینه باید از پایداری مسئولان ستاد ملی مقابله با کرونا و همراهی آموزش‌وپرورش تقدیر کرد که با هر زحمتی بود آموزش میلیون­‌ها دانش‌آموز را از وضعیت آسیب­‌زای گذشته رهانیدند و زمینه را برای ادامه آموزش حضوری برای امسال و به­ ویژه برای مهرماه آینده فراهم کردند.

ماه­‌ها نشستن در خانه و یا حضور آنلاین در کلاس به صورت خوابیده یا درازکش، وضعیتی را به شکل «عادت» شکل داده که تغییر آن زمان می­‌برد؛ از این رو فشار فراوان برای تغییر این عادت در کلاس حضوری، موجب خستگی و دل‌زدگی دانش­‌آموران خواهد شد.۲. تغییر عادت زمان­‌بر است
ماه­‌ها نشستن در خانه و یا حضور آنلاین در کلاس به صورت خوابیده یا درازکش(!) وضعیتی را به شکل «عادت» شکل داده است که تغییر آن زمان می­‌برد؛ از این رو فشار فراوان برای تغییر این عادت در کلاس حضوری، موجب خستگی و دل‌زدگی دانش­‌آموران خواهد شد؛ می­‌توان اندکی در کلاس درس آسان گرفت و با اجازه به استراحت­‌های پنج دقیقه­‌ای کوتاه و یا افزایش زنگ­‌های تفریح، اندک اندک شرایط را برای بازگشت کامل به شرایط پیش از کرونا فراهم آورد؛ به­‌ویژه برخی دانش­‌آموزان روزه­‌دار هستند و مجبورند در همه ساعات حضور در کلاس، ماسک و فاصله­‌گذاری را رعایت کنند.

۳. شرایط خاص دبستانی­‌ها
در این ۱۵ روز بسیاری از دانش­‌آموزان اول تا سوم ابتدایی برای نخستین‌بار مدرسه، زنگ تفریح، مراسم صبحگاهی و ارتباط با معلم و همکلاسی­‌ها را تجربه کردند و بخشی از کارکرد مهم غیردرسی مدارس جریان گرفت؛ کارکردهایی همچون ارتباط کلامی و غیرکلامی، تجربه زودبرخاستن از خواب، بازی و نشاط در محیط واقعی، ارتباط فردی با معلم و ...؛ این وجه از کارکرد تربیتی-اجتماعی مدارس لازم است همچنان محور فعالیت­‌های دبستان­‌ها باشد و منطقا نمی­‌توان همه عقب­‌ماندگی­‌ها را در کوتاه‌مدت جبران کرد؛ آن­‌هم به­ قیمت تلخ­‌کردن خاطره حضور در مدرسه، ایجاد ترس و استرس مضاعف در ذهن بچه­‌ها و ... .

در برخی گزارش­‌ها آمده شماری از معلمان دلسوز تلاش داشته­‌اند عقب­‌ماندگی سه سال اخیر را به­ سرعت جبران کنند؛ این روش و رویکرد، به طور قطع ناموفق، نامناسب و آسیب­‌زاست. بنابراین بهترین کار در روزهای باقی­مانده سال تحصیلی، ادامه تدریس به اندازه­‌ای معقول و تکیه بیشتر به مباحث تربیتی، ارتباطی، تفریحی، اجتماعی و روان‌شناختی حضور در محیط مدرسه است.

۴. درباره دانش­‌آموزان دبیرستانی
در سطح متوسطه اول و دوم نیز برخی دانش­‌آموزان در حالی وارد مقطع بالاتر شده‌اند که فرصت ارتباط و زیست جمعی در مقطع جدید و مقتضیات­ آن را نداشته­‌اند؛ به­ ویژه دانش­‌آموزانی که در این فاصله، به سن بلوغ رسیده و نگاه آنان به مدرسه و محیط­‌های جمعی (و چه­ بسا به جهان) متحول شده است؛ چگونگی برخورد با این تغییرات روانی و احتیاط در روش­‌های تربیتی، یکی از مواردی است که نیاز است به­ طور ویژه از سوی کادر مدارس رعایت شود.

همچنین برخی دانش­‌آموزان درس­‌های جدیدی را (مانند زبان انگلیسی یا عربی) نسبت به زمان پیش از کرونا تجربه می­‌کنند که نیازمند تمرکز بیشتر معلمان و مماشات با آن­ها برای یادگیری است؛ در فرصت ماه­‌های آینده و با عادی­‌شدن کامل وضعیت آموزش، می­‌توان بدون آسیب روانی و دل‌زدگی، عقب­‌ماندگی­‌ها را جبران کرد؛ از جمله با نکاتی که در ادامه همین نوشتار خواهد آمد.

۵. رسیدگی ویژه به دانش­‌آموزان محروم
برخی از دانش‌­آموزان به هر دلیلی (از جمله نداشتن وسایل الکترونیکی یا دسترسی به اینترنت، آشفتگی یا غفلت خانوادگی و ...)، ماه­‌ها از آموزش دور بوده و به احتمال زیاد بیشترین آسیب علمی، تربیتی و روانی به آنها وارد آمده است. بنابراین بهتر است در برنامه­‌ای منسجم و منعطف، این دسته از دانش­‌آموزان را شناسایی و برنامه­‌ای ویژه را برای جبران ضعف پیش­‌آمده تدارک دید؛ به طور نمونه یک ساعت تدریس اضافه بعد از تعطیلی مدارس یا استفاده مدیریت­‌شده از تعطیلات آخر هفته.

همچنین این‌گونه دانش­‌آموزان بیشتر از دیگران، آسیب­‌های روانی و رفتاری دیده‌اند زیرا غم دوری از همکلاسی­‌ها را با مقایسه خود با دیگران، تشدید کرده­‌اند و به احتمال زیاد، آسیب­‌های خانوادگی متعددی داشته‌اند؛ اینجا نقش مشاوران مدارس بسیار مهم است و می‌توانند کمک موثری به کاهش یا جبران لطمه‌ها و ضربه‌های روانی وارد آمده داشته باشند.

۶. نقش مشاوران مدارس
کارکرد مشاوران مدارس محدود به مورد بالا نیست؛ برابر با آمارهای رسمی و غیررسمی، حجم آسیب­‌های روانی در خانواده­‌ها و دانش‌آموزان (و حتی معلمان) در سه سال اخیر افزایش یافته و نیاز به ترمیم و رسیدگی اصولی و علمی است؛ مشاوران مدراس می­‌توانند با شناسایی آسیب­‌های موجود، به بررسی اولیه و ارجاع آنان به متخصصان بپردازند.

حجم آسیب­‌های روانی در خانواده­‌ها و دانش‌آموزان (و حتی معلمان) در سه سال اخیر افزایش یافته و نیاز به ترمیم و رسیدگی اصولی و علمی است؛ مشاوران مدراس می­‌توانند با شناسایی آسیب­‌های موجود، به بررسی اولیه و ارجاع آنان به متخصصان بپردازند.۷. یک پیشنهاد بینابینی
امکان افزایش سال تحصیلی به مدت یک ماه، پیشنهادی بود که گفته شده مورد موافقت قرار نگرفته است؛ از طرفی با گرم­‌شدن هوا در بیشتر مناطق کشور و فقر تجهیزاتی مدارس، شرایط دشوار و کلافه­‌کننده­‌ای برای ادامه سال تحصیلی (در تیر ماه) خواهد آفرید. از این رو به جای این گزینه پیشنهادی، از فرصت یک ماه اردیبهشت و ۲۰ روز نخست خردادماه استفاده و امتحانات پایان سال را در دهه سوم خرداد برگزار کرد. همچنان که اشاره شد، می­‌توان از تعطیلات آخر هفته نیز برای جبران بخشی از ضعف­‌های دانش­‌آموزان بهره برد.

از آنجا که جبران ۲ سال و نیم آسیب به سواد و معلومات دانش­‌آموران در فرصت یکی دو ماهه اخیر، ممکن نیست، علاوه بر مورد یادشده می­‌توان برنامه آموزش آنلاین را در تابستان به­‌گونه‌ای ادامه داد که به جای کلاس­‌های رسمی، فرصت رفع اشکال یا مرور درس­‌های دو سال پیش فراهم شود؛ به این ترتیب نه به دانش‌آموز فشار می­‌آید نه معلمی که در ۲۷ ماه گذشته، مجبور به استفاده از شبکه پراشکال «شاد» بوده است.   

* روان‌شناس