آیت الله موسوی اردبیلی، سحرگاه ۱۳ رجب ۱۳۴۴ قمری، برابر با هشتم بهمن ۱۳۰۴ خورشیدی در اردبیل و در خانواده‌ ای روحانی متولد شد. پدر ایشان روحانی بزرگوار مرحوم سیدعبدالرحیم و مادرشان، زنی پارسا به نام سیده خدیجه بود. وی که آخرین و تنها فرزند پسر خانواده بود در ۲ سالگی مادر خود را در اثر بیماری حصبه از دست داد و تحت مراقبت خواهرانشان قرار گرفت.

موسوی اردبیلی تحصیلات خود را در ابتدای کودکی و از ۶ سالگی با ورود به مکتب خانه آغاز کرد و قرآن کریم را فرا گرفت و آنگاه کتاب هایی چون رساله عملیه، گلستان، تنبیه الغافلین، نصاب الصبیان، گلزار بهار، ابواب الجنان، مجالس المتقین، تاریخ معجم، درّه نادری، تاریخ وصاف، حساب فارسی و برخی کتاب های دیگر را نزد معلمان خود آموخت.

وی در ۱۳۱۸ خورشیدی فراگیری درس عربی را آغاز کرد و در ۱۳۱۹ خورشیدی به قصد ادامه تحصیل در دروس حوزوی، وارد مدرسه علمیه ملاابراهیم در اردبیل شد. در آن ایام رغبتی برای خواندن دروس حوزوی وجود نداشت به نحوی که این مدرسه تنها دارای چهار طلبه بود. در چنین شرایط سختی، ایشان طلبگی را آغاز کرد و درس های جامع المقدمات، سیوطی، جامی، مطول، حاشیه ملاعبدا...، شمسیه، معالم و شرایع را تا ۱۳۲۲ خورشیدی در همان مدرسه به پایان رساند.

 آیت الله موسوی اردبیلی در دوران طلبگی در کنار آیت الله مشکینی و علی احمدی میانجی

پس از ورود متفقین به ایران، مردم از آزار و اذیت دولت رهایی یافتند و در پی آن رغبت جوانان به دروس حوزوی افزایش یافت. از این رو تعدادی طلبه جوان جهت تحصیل در دروس حوزوی وارد مدرسه ملاابراهیم شدند. ورود این طلاب جوان، نشاط و جدیت آنان باعث شد، ایشان تدریس درس های مقدماتی علوم حوزوی یعنی صرف، نحو و منطق را آغاز کند. افزون بر آن در همان زمان به منظور جبران خلأ فرهنگی ناشی از ۲۰ سال دیکتاتوری رضاخانی، اقدام به برپایی مجالس وعظ و خطابه و سخنرانی در اردبیل و مناطق اطراف آن نیز کرد.

عبدالکریم موسوی‌اردبیلی آنچنان که در زندگینامه رسمی‌ او آمده است از ۱۴ ‌سالگی تحصیل دروس حوزوی را آغاز کرد و در فاصله ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۷ خورشیدی در نجف تحصیل می‌کرد. پس از آمدن به ایران، مدتی در قم به تحصیلات خود ادامه داد و سپس برای چند سال به اردبیل بازگشت. او سرانجام از ۱۳۴۷ خورشیدی به تهران رفت و تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی ایران و سپس تا رحلت امام خمینی(ره) در همان شهر ماند.

 آیت الله موسوی اردبیلی در کنار مقام معظم رهبری و امام راحل(ره)

موسوی‌اردبیلی و جامعه روحانیت مبارز

با اوج گیری مبارزات انقلاب در ۱۳۵۶ خورشیدی، روحانیان سیاسی نزدیک به امام خمینی(ره) به فکر تأسیس گروهی سیاسی برای انسجام بیشتر روحانیت بودند. در آن زمان شهید مرتضی مطهری و شهید سیدمحمد حسینی ‌بهشتی برای چنین کاری پیش‌قدم شدند و مقام معظم رهبری، علی مشکینی، محمدجواد باهنر، محمد مفتح و سید عبدالکریم موسوی‌اردبیلی نیز به آنان پیوستند و گروهی با نام جامعه روحانیت مبارز تهران را تشکیل دادند. در پنجم آبان ۱۳۵۶ خورشیدی این گروه با صدور بیانیه ای به مناسبت شهادت فرزند ارشد امام خمینی(ره) به طور رسمی اعلام موجودیت کرد.

 آیت الله موسوی اردبیلی در کنار شهید بهشتی

مهمترین اقدام سیاسی علنی جامعه روحانیت مبارز تهران پیش از پیروزی انقلاب، تحصن در مسجد دانشگاه تهران بود که در اعتراض به بسته شدن فرودگاه و جلوگیری از بازگشت امام خمینی(ره) به ایران صورت گرفت. این روحانیان هر روز علاوه بر شرکت در جلسات سخنرانی مسجد دانشگاه در محوطه دانشگاه نیز راهپیمایی می‌کردند.

موسوی اردبیلی و شورای انقلاب

در کتاب هاشمی و انقلاب نوشته مسعود رضوی این طور آمده که اکبر هاشمی رفسنجانی در مقدمه‌ای که بر صورت مذاکرات شورای انقلاب نوشته، تاکید می‌کند که شهید مطهری پس از بازگشت از سفر پاریس به دستور امام خمینی(ره) اقدام به تشکیل شورای انقلاب کرده است. به گفته هاشمی رفسنجانی بجز او، آقایان مطهری، بهشتی، موسوی‌اردبیلی و باهنر، هسته اولیه شورای انقلاب را تشکیل می دادند.

امام خمینی(ره) در دی‌ ۱۳۵۷ خورشیدی در پیامی به مردم ایران تاسیس شورای انقلاب را به موجب حق شرعی و بر پایه رأی اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران اعلام کردند.

موسوی اردبیلی تا پایان کار این شورا عضو آن باقی ماند. آخرین جلسه شورای انقلاب به ریاست مهدی بازرگان در ۲۶ تیر ۱۳۵۹ خورشیدی برگزار و در این زمان، انتخابات مجلس شورای اسلامی نیز آغاز شد و دولت رجایی پس از کشمکش‌های بسیار آغاز به کار کرد. آخرین اعضای شورا عبارت بودند از: موسوی اردبیلی، سیدمحمد بهشتی، سیدعلی خامنه‌ای، محمدرضا مهدوی‌کنی، ‌اکبر هاشمی‌رفسنجانی، محمدجواد باهنر، مهدی بازرگان، عزت‌الله سحابی، عباس شیبانی، علی‌اکبر معین‌فر، ابوالحسن بنی‌صدر، صادق قطب‌زاده و حسن حبیبی.

تأسیس حزب جمهوری اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، برخی از مؤسسان جامعه روحانیت مبارز به فکر تأسیس حزبی فراگیر افتادند تا به‌جز روحانیان، دیگر متحدان خود را نیز متشکل کنند.

۳۰ بهمن ۱۳۵۷ خورشیدی در حالی که حدود یک هفته از پیروزی انقلاب ایران می‌گذشت، اعلامیه تأسیس حزب جمهوری با امضای پنج تن از اعضای جامعه روحانیت مبارز منتشر شد. این پنج نفر عبارت بودند از: سید محمدحسینی بهشتی، محمدجواد باهنر، سیدعلی خامنه‌ای، سیدعبدالکریم موسوی‌اردبیلی و اکبرهاشمی‌رفسنجانی.

حزب جمهوری اسلامی به سرعت به حزبی قدرتمند تبدیل شد. آیت‌الله موسوی اردبیلی نیز با کمک لیست انتخاباتی همین حزب به مجلس خبرگان قانون اساسی راه یافت و بعدها نیز به دستگاه قضایی وارد شد.

موسوی‌اردبیلی در دستگاه قضایی

نخستین حکم رسمی آیت‌الله موسوی‌اردبیلی در اسفند ۱۳۵۸ خورشیدی و به عنوان دادستان کل کشور صادر شد. امام خمینی(ره) در این حکم تأکید کردند: نظر به اهمیت نقش قوه قضاییه در تأمین سعادت و سلامت جامعه و تمامیت نظام جمهوری اسلامی و ضرورت ایجاد تشکیلات نوین قضایی بر اساس تعالیم مقدسه اسلام به ریاست دادستانی کل کشور منصوب می‌شوید تا با همکاری رییس دیوانعالی کشور، فقها، قضات، کارمندان شریف و صالح دادگستری و حقوقدانان دیگر به تهیه طرح و برنامه و ایجاد تشکیلات نوین به تدوین لوایح قضایی جدید جمهوری اسلامی ایران بپردازید.

یک روز پس از انفجار دفتر حزب جمهوری در هفتم تیر ۱۳۶۰ خورشیدی و شهادت مظلومانه آیت الله بهشتی در این حادثه، امام خمینی(ره) در حکمی جدید، موسوی‌اردبیلی را به جای شهید بهشتی به ریاست دیوانعالی کشور منصوب کردند. موسوی‌اردبیلی پس از آن و تا زمان رحلت امام خمینی(ره) در همین مسوولیت باقی ماند.

موسوی اردبیلی و شورای متمم قانون اساسی

در اردیبهشت‌ ۱۳۶۸ خورشیدی، امام خمینی(ره) با صدور حکمی جدید، شورایی تاسیس کرد تا مساله تتمیم قانون اساسی را بررسی کنند. در واقع این شورا با هدف تغییر در قانون اساسی طراحی شد و در حکم صادر شده، نام موسوی‌اردبیلی نیز به عنوان یکی از اعضای شورای بازنگری قانون اساسی ذکر شده بود.

در حالی که این شورا سرگرم ایجاد تغییرات در قانون‌اساسی بود، امام خمینی(ره) چشم از جهان فرو بستند و آیت‌الله خامنه‌ای به عنوان رهبر معرفی شدند.

 روزنامه کیهان، سه‌شنبه ۵ اردیبهشت ۱۳۶۸؛ امام خمینی(ره) در نامه به رئیس‌جمهور وقت، هیأت ۲۰ نفره‌ای رابه عنوان هیأت بازنگری بر اصلاحات قانون اساسی منصوب کردند

موسوی اردبیلی و سال های کناره‌گیری از سیاست ورزی

آیت‌الله موسوی‌اردبیلی مدتی پس از استقرار در قم، اعلام مرجعیت کرد و در کنار آن به تاسیس دانشگاه مفید قم پرداخت و در سال‌های اقامت در قم کمتر سخن سیاسی می‌گفت.

با وجود این قبیل اقدامات پراکنده، موسوی اردبیلی دیگر به صحنه سیاسی ایران بازنگشت. او در ۱۳۹۱ خورشیدی در سخنانی در درس خارج از فقه خود از مردم به دلیل عملکردش در سال‌های پس از انقلاب حلالیت طلبید.

درگذشت موسوی اردبیلی

آیت‌الله موسوی اردبیلی که به علت مشکل قلبی و ریوی در بیمارستانی در تهران بستری شده بود، سوم آذر ۱۳۹۵ خورشیدی در ۹۱ سالگی دار فانی را وداع گفت. پیکر وی در قم تشییع شد و در حرم فاطمه معصومه(س) در کنار مقبره علامه طباطبایی به خاک سپرده شد.

 حضرت آیت‌الله خامنه‌ای صبح روز ۲ اذر ۱۳۹۵ با حضور در یکی از بیمارستان‌های تهران، از آیت‌الله موسوی‌ اردبیلی عیادت کردند.

رهبر معظم انقلاب اسلامی با صدور پیامی رحلت فقیه و عالم بزرگوار آیت‌الله آقای حاج سید عبدالکریم موسوی اردبیلی را تسلیت گفتند. متن پیام تسلیت حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به شرح زیر است:

بسمه‌تعالی

فقیه و عالم بزرگوار مرحوم مغفور آیت‌الله آقای حاج سید عبدالکریم موسوی اردبیلی رحمت‌الله‌علیه دار فانی را وداع گفته و به لقاءالله پیوستند. این ضایعه را به خاندان گرامی و فرزندان محترم و همه شاگردان و ارادتمندان و مقلدان ایشان تسلیت عرض می کنم. ایشان علاوه بر تلاش های علمی و فقهی، در دوره‌ ای دشوار مسوولیت سنگین ریاست قوه‌ قضاییه جمهوری اسلامی را بر دوش داشتند و در همه‌ حوادث و قضایای مهم دوران حیات مبارک امام راحل در شمار فعالان و خدمتگزاران برجسته‌ کشور به‌شمار می رفتند. فعالیت های فرهنگی و تاسیس دبیرستان و دانشگاه نیز صفحات مهمی از زندگی پربار این عالم بزرگوار را تشکیل می دهد. متضرعانه از خداوند متعال مسألت می کنم که روح ایشان را مشمول رحمت و فضل خود قرار دهد و عمل صالح ایشان را مقرون اجر جزیل سازد و با اجداد طاهرینش محشور فرماید.