ادوارد سعید، منتقد و نویسنده ادبی و سیاسی، اجتماعی فلسلطینی آمریکایی که در فاصله سال‌های ۱۹۳۵ تا ۲۰۰۳ میلادی می زیست، شهرتش را مدیون کتاب شرق شناسی است و در مجامع علمی با این کتاب شناخته می شود، به طوری که امروزه اصطلاح شرقی شناسی بیشتر اشاره به اثر و گفتمان سعید دارد تا رشته ای دانشگاهی که به مطالعه ادبیات و فرهنگ تاریخ شرق بپردازد. او در دوران زندگی خود مدافع حقوق مردم فلسطین بود و در این باره کتاب‌هایی نیز نگاشته که به فارسی هم ترجمه شده است.

زندگینامه ادوارد سعید

ادوارد سعید در ۱۹۳۵ میلادی در بیت المقدس چشم به جهان گشود. وی تا ۱۲ سالگی میان قاهره و بیت‌المقدس در رفت‌وآمد بود و در حالی که در ۱۹۴۷ در آکادمی سن ژرژ بیت‌المقدس پذیرفته شده بود به سبب تشکیل دولت رژیم صهیونیستی و آغاز درگیری و تنش ها به همراه خانواده به قاهره مهاجرت کردند و سپس رهسپار آمریکا شدند. در آنجا او به دانشگاه پرینستون رفت و در ۱۹۵۵ میلادی موفق به دریافت مدرک کارشناسی از آن دانشگاه شد. در همین سال، برای ادامه تحصیل وارد هاروارد شد و در ۱۹۶۰ میلادی مدرک کارشناسی ارشد و در ۱۹۶۴ میلادی مدرک دکتری خود را دریافت کرد. در همین زمان او در دانشگاه کلمبیا مشغول تدریس شد و تا پایان زندگی، عنوان استادی زبان انگلیسی و ادبیات تطبیقی آن دانشگاه را برعهده داشت و همچنین رییس دانشکده ادبیات تطبیقیِ دانشگاه کلمبیا را در نیویورک بود. سعید درباره هویت و اصالت خود این‌گونه می‌ گوید: «من با اسمی بریتانیایی و نام خانوادگی‌ای عربی، به طور آزاردهنده‌ای در سالیان نخست زندگیم در فلسطین و بعدها در مصر، دانش‌آموزی غیرعادی به شمار می‌رفتم. با نامی انگلیسی و گذرنامه‌ای امریکایی و با این همه بدون هویتی مشخص بودم. عربی زبان مادری من و انگلیسی زبان مدرسه‌ای من بود، پیوندی غیرقابل تفکیک که هرگز پی نبردم کدام یک از آنها زبان نخست من است.»

آثار منتشر شده از ادوارد سعید

ادوارد سعید کتاب های بسیاری را به رشته تحریر درآورده است که از مهم‌ترین آنها می توان به ژوزف کنراد و داستان اتوبیوگرافی، هدف و روش، شرق‌شناسی، مساله فلسطین، پوشش خبری اسلام، جهان متن و منتقد، پس از واپسین آسمان، ملی‌گرایی، استعمارگرایی و ادبیات، بسط موسیقیایی، ‌فرهنگ و امپریالیسم، ‌نقش روشنفکر، صلح و ناخرسندی هایش، گفتارهایی در باب فلسطین و فرآیندهای صلح خاورمیانه، بی در کجا،‌ پایان فرآیند صلح، فروید و غیراروپایی ها و انسان‌گرایی و نقد دموکراتیک اشاره کرد.

او در بیش از ۲۰۰ دانشگاه در آمریکا، اروپا، آفریقا و آسیا سخنرانی کرده بود و در فاصله سال‌های ۱۹۹۱ تا ۱۹۹۷ به عضویت شورای ملی فلسطین درآمد و همچنین عضویت افتخاری فرهنگستان هنر و علوم آمریکا، عضویت شورای روابط خارجی آن فرهنگستان و عضویت انجمن سلطنتی ادبیات را در کارنامه خود دارد. او پیش از مرگ ریاست انجمن زبان های مدرن را برعهده داشت و جوایز متعدد ادبی، سیاسی و فرهنگی در سراسر جهان را دریافت کرد. ادوارد جایزه ولک را از انجمن ادبیات تطبیقی امریکا، جایزه اسپینوزا را از هلند، جایزه لانن را برای یک عمر دستاورد ادبی و جایزه کنکورد را از آن خویش ساخت و نخستین آمریکایی بود که جایزه سلطان اویس را به دست آورد.

نظریه شرق‌شناسی ادوارد سعید

کتاب شرق‌شناسی سعید مورد تحسین و توجه دنیای آکادمیک و حوزه عمومی قرار گرفت. سعید می گوید که مجموعه‌ای از فرض ها و پندارهای نادرست، زیربنای نگرش «غرب» نسبت به «شرق» را تشکیل می‌دهد و تعصب اروپامدارانه پایدار و هوشمندانه‌ای علیه مردمان مسلمان عرب و دیگر فرهنگ ها همواره وجود داشته است. در کتاب شرق‌شناسی، او تصریح می‌کند که مطالعه تمدن اسلامی بر مبنای عقلانیت سیاسی متکی بر خودباوری بوده تا مطالعه عینی و شرق‌شناسی شکلی از نژادپرستی و ابزار استیلای امپریالیسم باشد.

این اندیشمند معتقد است که شرق‌شناسی در ارتباط با قدرت فکری یا هر کدام از رشته‌های علوم سیاسی جدید یا قدرت فرهنگی شکل‌ می‌گیرد. او با بهره‌گیری از اندیشه‌های فوکو، رویکرد تبارشناسی و پیوند قدرت دانش، انتونیوگرامشی، هژمونی و دریدا و متافیزیک حضور به نقد بنیان های معرفتی «غرب» در باب «شرق» می‌پردازد. به باور او، شرق‌شناسی دانش مورد نیاز برای قدرت امپریالیسم و مستعمره‌گرایی بوده که در آثار هنری، ادبی، سفرنامه‌ها و تاریخ‌ نگاری ها بازتاب یافته است.

به اعتقاد او، آنچه از این نوشته‌ها دریافت می‌شود نه تنها درک و فهم این نکته است که چه چیزی اروپایی نیست، بلکه کنترل و به انحصار درآوردن آن چیزی هست که متفاوت به نظر می‌رسد. در واقع شرق‌شناسی می‌کوشد تا هم نشان دهد که اروپا چگونه افسانه شرق و شرقیان را ابداع کرد و هم اینکه چگونه این تصویرسازی چونان ابزاری برای سلطه و ایجاد انقیاد، مورد استفاده استعمار قرار گرفت. در نهایت ادوارد سعید نتیجه می‌گیرد که در آثار غربی، شرق به مثابه قدرتی ضعیف، باز خورد می‌شود.

پوشش خبری اسلام

کتاب پوشش خبری اسلام، تحقیق جامعی است از داده‌هایی که در آن زبان نه تنها توصیف کننده بلکه تعریف‌کننده و حتی تعیین‌کننده واقعیت سیاسی نیز به شمار می رود و  یکی از معروف‌ترین نوشتارها و نظریه‌های سعید به شمار می‌رود. در این رساله، او به این مساله می‌پردازد که چگونه رسانه‌های همگانی آمریکا و غربی، تصوری نادرست و کوته‌بینانه از اسلام و مردم مسلمان به دست می‌دهند و اینکه چگونه این تصویر سدی در راه درک واقعی اسلام شده و اسلام به یک دشمن همگانی برای مردم آمریکا تبدیل شده‌است. او در این باره می‌گوید: «تز من در این کتاب این بوده که پوشش رسمی ارتودوکسی از اسلام که ما در غرب در آکادمی ها، حکومت و وسایل ارتباط جمعی با آن مواجه می‌شویم، همه باهم ارتباط و پیوند داشته و بیش از هر پوشش یا تفسیر دیگری در مغرب زمین رواج داشته و متقاعدکننده‌تر به نظر آمده است.»

در رساله پوشش خبری اسلام، ادوارد به خوبی نشان می‌دهد که  چگونه رسانه‌های مدرن غرب و کارشناسان آنها می کوشند تا درک مردم مغرب زمین را نسبت به اسلام و شرق کنترل کنند و به انحصار خود درآورند.

مسأله فلسطین

مسأله فلسطین را می‌توان مهم‌ترین و بنیادی‌ترین دغدغه و دل مشغولی ادوارد سعید دانست. وی از ۱۹۷۷ تا ۱۹۹۱ میلادی عضو مستقل شورای ملی فلسطین بود که در اعتراض به موافقت‌نامه اسلو از آن شورا خارج شد. به قول رابرت فیسک، «سعید صدای سیاسی قدرتمند فلسطین بود. صدای سعید در تلویزیون، رادیو و در مقالاتی که در مجلات و نشریات ادواری می‌نگارد، پادزهری (و برخی مواقع تنها پادزهر) برای اتفاق‌نظر در مورد حماقتی فراهم ساخته است که عموماً در هر رسانه مهمی که به بحث فلسطین می‌پردازد، شیوع دارد.»

سعید بدون تردید بیش از هر فرد دیگری تلاش کرد تا ایده انسانیت اساسی مردم فلسطین را در اذهان عموم آمریکایی ها تثبیت کند. ادوارد از ۱۲ سالگی، فلسطین را مهم‌ترین دغدغه ذهنی خود می‌داند. وی آوارگی را این‌گونه توصیف می‌کند: «فلاکت نداشتن وطن یا نداشتن مکانی که بشود به آنجا برگشت، حمایت نشدن از طرف قدرت یا نهادهای ملی و اینکه گذشته دیگر چیزی نیست جز ندامتی تلخ و نومیدوار و زمان حال چیزی نیست جز تلاش ها و دلهره‌ها و به صف ایستاده‌های روزانه به امید یافتن کار و چیزی در میانه نیست، جز فقر و گرسنگی و تحقیر.» سعید آثاری که در باب فلسطین خلق کرده، افزون بر تحلیل های جامع، دقیق و تفسیرهای روزآمد، حس و حالتی نوستالژیک به فلسطین دارد. کارنامه او در ارتباط با فلسطین در ۲ بخش نظری و عملی قابل تأمل است. در بخش نظری، وی فلسطین را در چهارچوب شرق‌شناسی و پوشش خبری اسلام در غرب تحلیل می‌کند. کتاب «مساله فلسطین» تاریخچه‌ای است از تلاش و مبارزه میان ساکنان بومی عرب و مسلمان سرزمین فلسطین با حرکت صهیونیستی و بعدها رژیم صهیونیستی، کشوری که زادگاه و منشأ اصلی‌اش مغرب زمین بوده و شیوه درگیر شدنش با حقایق و واقعیات شرقی فلسطین، نیز به سبک غربی است. سعید در ۲۰۰۳ میلادی به همراه با حیدر عبدالشافی، ابراهیم دکاک و مصطفی برقوتی، «ابتکار ملی فلسطین یا الموبادر» را که تلاش برای ایجاد راه سومی در سیاست فلسطین و بدیل اصلاح‌گرای دموکراتیک برای فتح و حماس بود، تأسیس کرد.

روشنفکری در نوشته های ادوارد سعید

آنچه سعید در بیشتر نوشته‌های خود و به عنوان یک روشنفکر در ستیز با آنها است، افسانه‌هایی به شمار می رود که در قالب مفاهیم ژئوپولیتیک یا خطوط جداکننده مانند «نژادهای تحت انقیاد» آریایی ها و از همه‌ مهم‌تر «شرق» و «غرب» متجلی شده و هنوز هم می‌شوند. به عقیده او «این‌گونه خیال‌پردازی های افسانه‌ای و سخنوری هایی که برای سرزنش دیگران پدید آورده‌اند، دروغی بیش نیستند؛ فرهنگ ها بیش از آن با هم درآمیختند و مضامین و تاریخشان بیش از آن به هم پیوند خورده و وابسته‌اند که بتوان آنها را با یک عمل جراحی به صورت گروه‌های مخالف بزرگ و بیشتر ایدئولوژیک، مانند شرق و غرب از هم جدا کرد. روشنفکر مورد تأیید سعید فردی است که نه می‌توان او را به راحتی پیش‌بینی کرد و نه می‌توان او را به یک شعار، خط‌مشی حزبی یا جزم‌گرایی تغییرناپذیر تبدیل کرد. به عقیده او، جهان شمولی یکی از مایه‌های اصلی نقش روشنفکری است. در نزد وی، روشنفکر باید فردی باشد که امتیاز ناسیونالیسم میهن‌پرستانه، تفکر جمعی و حس طبقاتی، نژادی یا جنسی را به چالش بکشد. سعید معتقد است، روشنفکر باید آماتور باشد. این بدان معناست که عمل روشنفکری باید عملی باشد که نیروی محرک آن را عاطفه و غمخواری تأمین می‌کند و نه سودجویی و خودخواهی کوته‌فکرانه. روشنفکر آماتور فردی است که باور دارد برای عضو اندیشمند و دلسوز بودن یک جامعه، موظف است تا مسایل اخلاقی را حتی در قالب تکنیکی‌ترین و حرفه‌ای‌ترین عملی که کشورش درگیر آن است، مطرح کند.

سرانجام ادوارد سعید

آراء و آثار سعید تأثیرات فراوانی بر حوزه‌های تاریخ، انسان‌شناسی، جامعه‌شناسی، علوم سیاسی، ادبیات و فلسفه داشته که بی‌شک این تأثیر برای سالیان متمادی پایدار خواهد ماند. شاید در میان آثار پرشمار وی هیچ کدام به اندازه شرق‌شناسی، مجادله‌آمیز و پرنفوذ نبوده باشد و همین نظریه امروز نیز کماکان این وضعیت را حفظ کرده است. سرانجام ادوارد سعید نظریه‌پرداز ادبی، منتقد فرهنگی و فعال سیاسی فلسطینی - آمریکایی در ۲۰۰۳ میلادی در نیویورک درگذشت.

منابع:

۱. حمید عضدانلو،  ادوارد سعید، تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی، ۱۳۸۳، ص

۲. ادوارد سعید، بی در کجا، ترجمه علی اصغر بهرامی، تهران، ویستار، ۱۳۸۱، صص ۲۵-۲۰.