حسین الهی قمشه‌ای را به عنوان عارفی باذوق، حکیمی عالیقدر و سخندانی نکته‌سنج می‌شناسند. او در حکمت و ادب بسیار بلندپایه و تاکنون مجموعه با ارزشی از صدها کتاب، مقاله و سخنرانی به صورت صوتی و تصویری از وی برجای مانده است.

حافظه درخشانش زبانزد خاص و عام است. او قرآن را از حفظ دارد و تسلطش بر ادبیات مولانا، حافظ، نظامی و فردوسی چنان است که گویی دیوان آنها در پیش روی او گشاده شده، به خصوص تمام گلشن راز شیخ محمود شبستری در خاطر اوست. نام او حسین محی الدین الهی قمشه ای است، اندیشمندی برجسته که در ادبیات انگلیس و عرب می تواند ساعت ها از حفظ، اشعار و قطعاتی را بازگو کند.

زندگینامه و رشد علمی

حسین محی الدین الهی قمشه ای در ۱۴ دی ۱۳۱۸ خورشیدی در تهران چشم به جهان گشود. تحصیلات خود را تا درجه دکتری به پایان رساند و تحصیلات حوزی و سنتی را نیز نزد پدر و استادان دیگر دنبال کرد. پدر او فیلسوف، مجتهد، شاعر و مترجم برجسته ای بود، به طوری که نخستین و معتبرترین ترجمه فارسی قرآن کریم از کارهای او به شمار می رود.

حسین محی الدین الهی قمشه ای پس از پایان تحصیلات دانشگاهی به کار تدریس در دانشگاه تهران و دیگر مراکز آموزش عالی در داخل و بعدها خارج کشور پرداخت و در کنار آن به تالیف و ترجمه در زمینه عرفان، ادبیات و زیبایی شناسی مشغول شد.(۱) او در ۱۳۵۸ خورشیدی ریاست کتابخانه ملی ایران را بر عهده گرفت. اخلاق، منطق، فلسفه و کلام، فقه اسلامی، زبان و ادبیات عرب، ادبیات فارسی با تمرکز بر شاعران عرفانی چون نظامی، مولانا، سعدی، حافظ و شبستری از جمله مباحثی بود که استاد قمشه ای آنها را گذراند. همه آموزش های او در ایران صورت گرفته و زبان های انگلیسی، عربی و فرانسه را نیز در کشور آموخته و در بیشتر کشورهای اروپایی، کانادا، امریکا، هند، تاجیکستان و استرالیا نیز سخنرانی داشته است.

فعالیت‌های اجرایی

حسین قمشه ای با خستگی ناپذیری تحسین برانگیزش همواره پیک آشنایی ایرانی و غیر ایرانی با فلسفه و ادبیات غنی عرفانی ایران بوده و در این راستا در دانشگاه ها و مراکز علمی و فرهنگی بیشماری در ایران و خارج از ایران تدریس و سخنرانی داشته که از آن میان می توان تدریس فلسفه، عرفان، ادبیات و هنر در دانشگاه تهران و دیگر دانشگاه های ایران و همچنین دانشگاه های لندن، آکسفورد، هاروارد، پرینستن و برکلی کالیفرنیا را نام برد. مجموعه سخنرانی های او در لندن، درباره هنر و حکمت داستان سرایی در مثنوی، هفت داستان در زیر هفت گنبد از حکیم نظامی، عطار و قرآن نیز نمایانگر اعتبار جهانی این فیلسوف بزرگ است. استاد قمشه ای همچنین با هنرهایی چون نقاشی، موسیقی و خوشنویسی از نزدیک آشنایی دارد و در زمینه نقاشی و خوشنویسی آثاری از او به نمایش گذاشته شده است. (۲)

وی به موسیقی ارادت خاص دارد و آن را بیش از دیگر هنرها در سخنرانی های خود ستوده و همگان را به آموختن آن تشویق کرده است. به قول برخی از موسیقیدانان هیچیک از سخنرانی های استاد قمشه ای نیست که در آن نکته ای درباره موسیقی نباشد. استاد قمشه ای بیشتر روی این نکته تاکید دارد که اگر جاذبه‌ای در سخن اوست، امتیازش به سعدی، حافظ، مولانا و بزرگان شرق و غرب باز می گردد و او تنها خود را توزیع کننده بخشی از فرهنگ جهانی در میان وارثان آن می داند. استاد قمشه ای امیدوار است که نسل جدید با توجه به امکانات شگفت انگیز ارتباطی امروزه و با استفاده از آخرین پیشرفت های تکنولوژیکی بتوانند چراغ فرهنگ جهانی را روشن نگه دارند و نصیحت فردوسی را به جای آورند که فرمود:

به گفتار دانندگان راه جوی به گیتی بگرد و به هر کس بگوی

در بیان پیوند میان عرفان، علم و تکنولوژی نظر او، طبق سخنرانی های مفصلی که در این زمینه دارد، این است که تکنولوژی حاکمیت انسان بر دیوهای بیرونی یعنی نیروهای سرکش طبیعی است و عرفان حاکمیت انسان بر دیوهای درونی مانند حرص، کبر و کینه و امثال آن است. بدین سان عرفان و تکنولوژی در هدف با هم بسیار نزدیک هستند و می توان و باید در میان غوغای تکنولوژی عارف نیز بود. استاد قمشه ای معتقد است که جوانان با ارزش ترین سرمایه هر جامعه بوده و در این دنیای پر آشوب که رسانه ها و مراجع گوناگون باعث به وجود آمدن پدیده مضر انباشت و آلودگی اطلاعاتی شده اند، می بایست با تمام نیرو به یاری آنان شتافته و راهی نو در پیش پای آنها نهیم و صدایی و نوایی تازه به گوش آنها برسانیم تا حداقل آنان حق انتخابی دیگر نیز داشته باشند.

آثار استاد قمشه ای

کتاب های ۳۶۵ روز با سعدی، ۳۶۵ روز در صحبت شکسپیر، ۳۶۵ روز با ادبیات انگلیس در قلمرو زرین، ۳۶۵ روز در صحبت مولانا و ۳۶۵ روز در صحبت قرآن منتشر شده است.(۳)

الهی قمشه‌ای دارای تألیفات و ترجمه‌های متعددی است. مجموعه‌ای از سخنرانی‌های او که به زبان‌های فارسی و انگلیسی در سازمان‌ها و دانشگاه‌های داخل و خارج ایران ایراد شده، به‌صورت نوارهای صوتی و تصویری در زمینه‌های متنوع عرفان، ادبیات و هنر عرضه شده‌است. گزیده فیه ما فیه (مقالات مولانا)، تلخیص و شرح، گزیده منطق‌الطیر (عطار)، شرح گلشن راز ( شیخ محمود شبستری)، ترجمه گزیده سخنان شکسپیر، مقالات، پیامبر، کیمیا (مجموعهٔ مقالات، ترجمه‌ها، ...) ۵ جلد، آن خردمند دیگر قرآن بزرگ، قرآن دو جلدی (عربی و فارسی)، مقدمه، تصحیح و شرح دیوان حافظ، طلب، مائده های فرهنگی، کتاب فصلنامه چلیپا، کتاب نغمه حسینی، تصحیح دیوان حافظ، بررسی آثار ترجمه‌شده اسلامی به زبان انگلیسی و گزیده شاهنامه از جمله آثار مکتوب استاد قمشه ای به شمار می رود. مقالات استاد قمشه ای کتابی است در قالب چند مقاله خرد و کلان که نویسنده در آنها کوشیده از هر دری سخن براند و به فراخور حال نیز در لابه لای مطالب ابیات بسیار زیادی را از هر جایی شاهد بیاورد. این مقالات گاهی به حافظ و شعر او اختصاص یافته است و گاهی خیام و شکسپیر و شیخ محمود شبستری و عطار و دیگران را در بر می گیرد.(۴)

اسلام از دیدگاه استاد قمشه ای

وی اسلام را با دید عرفانی می نگرد و معتقد است که احکام دینی در همه ادیان الهی از جمله اسلام باید چنان تفسیر شود که با فطرت الهی انسان هماهنگ باشد. چنانکه در قرآن آمده است: خدای متعال انسان را بر فطرت خود آفرید و پیامبر(ص) فرموده است هر چه شرع بدان حکم کند عقل نیز بر همان حکم خواهد کرد.

تفکر جهانی

تفکر جهانی استاد قمشه ای نشأت از این اعتقاد می گیرد که تهاجم فرهنگی مشکل شرق نیست، بلکه تهاجم غیر فرهنگی است که مشکل زاست. چه بسا فرهنگ اصیل غرب و همه کشورهای جهان می تواند مایه تعالی و رشد معنوی همگان باشد. چنانکه فرهنگ اصیل شرق نیز برای غربیان پیوسته سرچشمه الهام و معرفت بوده است. قمشه ای می گوید: «فرهنگ نور الهی است، از هر کجا بتابد آنجا مشرق است و آن نور در سه جلوه ظاهر می شود که عبارتند از زیبایی، دانایی و نیکویی.» پیام استاد قمشه ای در همه سخنرانی هایش بر محور علم و هنر و اخلاق می گردد.(۵) تعریف او از این سه ارزش متعالی چنین است که شناخت نظام و هارمونی عالم، علم است، احساس نظام و هارمونی و خلق و ارایه تناسبات تازه هنر است و عمل کردن بر طبق هارمونی های درون و بیرون اخلاق را تشکیل می دهد. هدف علم رسیدن به حقیقت و هدف هنر کشف و ارایه زیبایی و هدف اخلاق رسیدن به خیر و سعادت است و این هر سه یعنی سه جلوه از یک ذات هستند.

منابع:

۱. مهدی پروین زاد. استاد درس عشق میگفت. درباره ی حکیم مهدی الهی قمشه ای. کیهان فرهنگی، سال ۱۹، شماره ۱۸۸، خرداد۱۳۸۱، صفحات ۵-۲۵

۲. وبسایت رسمی دکتر حسین الهی قمشه ای

۳. حمید همایونی. با دکتر الهی قمشه‌ای بیشتر آشنا شویم. نشریه گلبانگ، شماره ۵۲، فروردین ۱۳۸۳ (آوریل ۲۰۰۴)، کانون ایرانیان ویکتوریا، استرالیا، ملبورن

۴. نصرالله قادری، ملت عشق از همه دینها جداست: جاذبه‌های کاریزماتیک شخصیت دکتر الهی قمشه‌ای. نشریه سروش، سال ۲۳، شماره ۱۰۷۲، ۲۵ اسفند ۱۳۸۰، صفحات ۱۰۰–۱۰۵

۵. بهترین‌های صدا و سیما از دیدگاه خوانندگان سروش، نشریه سروش، سال ۲۱، شماره ۹۵۰، ۱۳۷۷، صفحات ۳۶–۴۸