مقدمه
مراد ازخودسازی، مبارزه با نفس، ریاضت و ادب کردن نفس و مهارکردن قوای نفسانی و تحت سیطره عقل و شرع قرار دادن ان است؛ همان که در روایات از ان به جهاد با نفس و جهاد اکبر یاد می شود.

زمینه های خودسازی
باتوجه به اینکه در ماه مبارک رمضان خدای سبحان برای همگان دعوت نامه فرستاده و همه لوازم و امکانات پذیرایی را فراهم کرده است، می توان موارد زیر را از زمینه های خودسازی بر سر سفره ضیافت الهی برشمرد:

1- امداد الهی
طبق حدیث نبوی انسان درانجام هرکاری باید ازخداوند استعانت بطلبد تا بتواند ان را به بهترین شکل انجام دهد[1]، با توجه به این حقیقت ایا برای کاربزرگی همچون تهذیب نفس و خودسازی نیاز به مدد و استعانت الهی نیست؟ انسان هرچه دراین راه از استعانت الهی کمک بگیرد بهتر می تواند درساختن نفس موفق شود. قران کریم می فرماید:

و لو لا فضل الله علیکم و رحمته ما زکی منکم من احد ابدا و لکن الله یزکی من یشاء و الله سمیع علیم (نور: 21)

و اگر فضل خدا و رحمتش بر شما نبود، هرگز هیچ کس از شما پاک نمی شد، ولی [این ] خداست که هر کس را بخواهد پاک می گرداند و خدا [ست که ] شنوای داناست.

از سوی دیگر خدای سبحان به استعانت از روزه فرمان داده، می فرماید:

یا ایها الذین امنوا استعینوا بالصبر و الصلاه ان الله مع الصابرین (بقره: 153)

ای کسانی که ایمان اورده اید، از شکیبایی و نماز یاری جویید زیرا خدا با شکیبایان است.

به تصریح مفسران مراد از صبر در اینجا روزه است و بدون تردید روزه از زمینه های بسیار مهم در تهذیب نفس و عامل دستیابی به تقوا به حساب می اید و امداد و نصرت الهی برای خودسازی در ماه مبارک رمضان بیشتر شامل حال انسان می شود.

2- ارتباط با اهل بیت(ع)
از زمینه های مهم در خود سازی ارتباط با اهل بیت(ع) است. گونه های این ارتباط عبارتند از: اشنایی با سخنان انان، خواندن زیارت نامه ها، نگهداری حرمت انها، شرکت درمجالس (عزا و شادی )انها، زیارت قبورشان و زیارت محبان انها. درروایات وارد شده است که اگرمردم را با سخنان ما اشنا کردید انها از ان اسقبال خواهند کرد. زیارت نامه ها موجب محبت و نزدیکی به اهل بیت(ع) است و محبت، کاهش مخالفت انان را در پی خواهد داشت.

در ماه مبارک رمضان این امکان برای روزه داران فراهم است که خود را با اهل بیت( پیوند بزنند؛ چرا که در برخی از شب ها زیارت مخصوص امام حسین(ع) و دعای معروف (اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن.. . ) در شب بیست و سوم وارد شده است. شرکت در مراسم عزاداری امیرالمومنین (، توفیق رفتن به مجالس وعظ و سخنرانی و شنیدن روایات معصومین (ع) همه از برکات ماه مبارک رمضان است که ارتباط انسان با اهل بیت(ع) و در نتیجه امکان تهذیب نفس را برای انسان مهیا می سازد.

3- همت انسان
از انجا که در ماه مبارک رمضان انسان خویشتن را به تشنگی وگرسنگی تمرین می دهد، شهوت در انسان فروکش می کند، مراقبت بیشتری در دوری از گناه صورت می گیرد و دل ها بر اثر روزه رقیق تر می گردد و از نظر روحی و روانی امادگی و همت بیشتری در انسان برای خودسازی ایجاد می شود.

خدای سبحان نیز وعده کرده، هرکس در راه او مجاهدت ورزد، راه های خود را به او بنماید و به سعادت و کمال نایلش سازد، چنان که در ایه ای می فرماید:

و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا و ان الله لمع المحسنین (عنکبوت: 69)

و کسانی که در راه ما کوشیده اند، به یقین راههای خود را بر انان می نماییم و در حقیقت، خدا با نیکوکاران است.

در این ایه رسیدن به هدایت، مشروط به دوچیزدانسته شده است: اول؛ سعی وتلاش و دوم؛ در راه خدا بودن. بدیهی است که انسان تا چیزی را نخواهد به جایی نخواهد رسید.

عارف فرزانه مرحوم اقای بید ابادی به هنگام نوشتن نامه ای به یکی ازدوستان خود، ابتدا به نقش همت انسان اشاره می کند و می نویسد:

ای برادر و محبوبم! اگر بنده خدایی، همت بلند دار.. . هشدار که مرد با همتش پرواز می کند؛ همان گونه که پرنده با دوبالش. [2]

4- زمان
انسان در هر سن وسالی مبارزه با نفس را اغاز کند، پسندیده است، ولی بهترین وقت برای شروع خودسازی، نوجوانی و جوانی می باشد. انسان هایی که به تکامل رسیده اند، خودسازی را اززمان نوجوانی و جوانی شروع کرده اند؛ زیرا صفات رذیله کمتردردل انها اثر کرده واگرهم اثر کرده باشد زودتر بیرون خواهد رفت.

همچنین خودسازی در بعضی از زمانها بهتر از زمان دیگر صورت می گیرد، برای مثال ماه مبارک رمضان -که موانع راه تا حدودی برداشته شده است- زمان بسیار مناسبی برای خودسازی است.

5- مکان
نقش مکان را نیز در خود سازی نباید نادیده گرفت. برای نمونه مساجد نقش مهمی در خود سازی ایفا می کنند و حضور در مسجد مخصوصا در ماه مبارک رمضان می تواند تاثیر بسزایی در خود سازی انسان داشته باشد.

قران در باره نقش مسجد نسبت به کسانی که قصد خود سازی و طهارت نفس را دارند می فرماید:

فیه رجال یحبون ان یتطهروا و الله یحب المطهرین(توبه: 108)

در ان، مردانی اند که دوست دارند خود را پاک سازند.

مسجد محل پاک سازی روح و محل زیارت خدا و محبان خداست. امام حسن مجتبی(ع( وقتی به درب مسجد می رسید، سر خود را بلند کرده، می فرمود:

الهی ضیفک ببابک یا محسن قد اتاک المسی ء فتجاوز عن قبیح ما عندی بجمیل ما عندک یا کریم. [3]

بار خدایا! مهمان تو بر در خانه ات قرار گرفته است، ای خدای نیکوکار! شخص گنه کار نزد تو امده، ای پروردگار کریم! از گناهان من بخاطر ان نیکویی هایی که داری درگذر.

بدیهی است که مهمان در حضور صاحب خانه بعضی از کارهای خلاف شان را مرتکب نمی شود. دیگر مکان ها مانند مشاهده مشرفه و قبور امامان معصوم(ع) و امامزاده ها، قبور شهدا، علما و مومنان، مجالس علما و محافل انس با قران نیز زمینه کاهش گناه و خودسازی را برای انسان فراهم می کنند.

عوامل خودسازی در ماه مبارک رمضان
برخی عوامل خودسازی در کلاس رمضان عبارتند از:

1- نماز
رسول خدا(ص) می فرماید:

ایها الناس... من تطوع فیه بصلاه کتب الله له براءه من النار و من ادی فیه فرضا کان له ثواب من ادی سبعین فریضه فیما سواه من الشهور.[4]

ای مردم! هر کس در ماه مبارک رمضان نماز مستحبی بخواند، خداوند، نامه ازادی از اتش را برای او می نویسد و هر کس در ماه رمضان، نماز واجب به جا اورد، ثواب هفتاد نماز واجب در غیر از ماه رمضان برای او خواهد بود.

نماز از نظر قران دو اثر کلی پیشگیری و درمانگری دارد.

اثرات پیشگیرانه نمازعبارتند از:

الف. کنترل کنندگی: خداوند در سوره معارج، ویژگی هایی را برای نمازگزاران برمی شمارد، ولی قبل از بیان ان ویژگی ها به نقش کنترل کنندگی نماز اشاره کرده، می فرماید:

ان الانسان خلق هلوعا * اذا مسه الشر جزوعا * و اذا مسه الخیر منوعا * الا المصلین (معارج: 18- 22)

به راستی که انسان سخت ازمند [و بی تاب ] خلق شده است. چون صدمه ای به او رسد عجز و لابه کند و چون خیری به او رسد بخل ورزد، غیر از نمازگزاران.

ب. بازدارنده از فحشا و منکرات: قران می فرماید:

ان الصلاه تنهی عن الفحشاء و المنکر (عنکبوت: 45)

نماز از کار زشت و ناپسند بازمی دارد.

همچنین درباره اثرات درمانگری نماز رسول خدا(ص) می فرماید:

مثل نمازهای پنجگانه مثل جوی ابی است که جلوی منزل یکی از شما جاری است که شما بدن خود را به وسیله ان در هر روز پنج نوبت می شویید. همان طوری که در اثر پنج نوبت شستن بدن شما از الودگی پاک می شود. همچنین نمازهای پنجگانه در صورتی که همیشه (با حضور قلب) خوانده شود الودگی های روح را که همان گناهان باشد می شوید و دیگر گناهی باقی نمی گذارد.[5]

همان گونه که اب، چرک وکثافات بدن را ازبین می برد نماز نیز کثافات و گناهان قلب و روح را از بین خواهد برد.

براساس فرمایش پیامبردرخطبه شعبانیه، تاثیر نماز در ماه مبارک رمضان برتهذیب نفس به مراتب بیشتر می باشد. خصوصا اگرنماز با حضور قلب و اول وقت و به جماعت اقامه شود. لذا می بینیم بزرگان چه اهتمامی به برپایی نماز جماعت داشته اند.

2- روزه
به خاطر تاثیر زیاد روزه برخودسازی و درنهایت برای تکامل نفس، قران توصیه نموده است که از روزه کمک بگیرید.[6]

برخی از علما برای روزه سه مرتبه بیان کرده اند؛[7] روزه عام، روزه خاص و روزه خاص الخاص.

روزه عام این است که روزه دار فقط از این منظر به روزه می نگرد که از طلوع فجر تا غروب چیزی نخورد و نیاشامد.

در روزه خاص روزه دار بخاطر درک و فهم بالای خودش از شناخت نفس، توجه دارد که با نخوردن ونیاشامیدن فقط می تواند مسیرکمی ازخودسازی را طی نماید، اما با حفظ گوش، چشم، زبان و دیگر اعضا از گناهان می توان پله های ترقی را بیشتر بپیماید. لذا علاوه بر نخوردن و نیاشامیدن در طول روز، مواظبت می کنند که اعضا و جوارح او نیز گرفتار پلیدی و گناه نشود.

در روزه خاص الخاص افراد به خاطر شناخت کامل نفس به این درجه رسیده اند که برای رام کردن کامل نفس باید علاوه بر دارا بودن صفات و علایم روزه عام و خاص، فکر و دل را نیز از پلیدی پاک کنند.

نبی اکرم(ص) سه ماه رجب، شعبان و رمضان را تا اخرعمر روزه می گرفت. علمای اخلاق و عرفا نیز برای خودسازی از ان بسیار استفاده می کنند و می گویند حتی المقدور روزه های مستحبی درماه، که سه روز می باشد، ترک نگردد. [8]

3- توبه و استغفار
رسول خدا(ص) در خطبه شعبانیه می فرماید:

ایها الناس... و توبوا الی الله من ذنوبکم... ایها الناس ان انفسکم مرهونه باعمالکم ففکوها باستغفارکم.[9]

ای مردم! از گناهانتان به درگاه خدا توبه کنید... ای مردم! جانتان در گرو اعمالتان است، جانتان را با استغفارتان از گرو در اورید.

انچه در توبه مهم است و در بسیاری از مواقع مورد غفلت واقع می شود توبه در مقام عمل است، چرا که توبه زبانی را همه انجام می دهند؛ یعنی انسان برای جبران گناهان باید توجه کند و ببیند که گناه اگراز حق الله است در بعضی موارد توبه زبانی کافی است و در بعضی مواقع کافی نیست. مثلا اگر نماز نخوانده باشد توبه ان قضای نماز می باشد و اگر گناه از حق الناس است باید از صاحب حق حلالیت بطلبد. مثلا اگر غیبت او را کرده باشد اگر گفتنش مفسده نداشته باشد باید از او حلالیت بخواهد، یا اگر مال کسی را برداشته باشد توبه اش پس دادن ان مال است و اگر حق الناس از نوع ابرو باشد باید پیش کسانی که ابرویش را برده است اظهار پشیمانی کند، یا اگر کسی را گمراه کرده توبه ان هدایت گمراه شدگان است و یا اگردرشغل خود کم کاری کرده یا به بیت المال ضرر رسانده است باید نسبت به ان سازمان ادای دین کند.

چقدرزیباست کسی که در ماه مبارک رمضان به مهمانی خدا دعوت شده با حالت توبه یعنی با لباس پاک(غیر غصبی و حرام(، با بدنی پاک (تغذیه از حلال) و با قلبی پاک (به دور از اخلاق رذیله) به ملاقات خدا برود و اگر نتوانست، با بهره گیری از نسیم های الهی که در این ماه و در سر سفره مهمانی خدا برایش فراهم است، حالت توبه را برای خود ایجاد کند.

4- تلاوت قران
ازامام رضا( نقل شده است که دراخر جمعه ماه شعبان درضمن سفارش به اباصلت برای ورود به ماه مبارک رمضان با حالت طهارت و خلوص فرمود:

و اکثر من الدعاء و الاستغفار و تلاوه القران و تب الی الله من ذنوبک لیقبل شهر الله الیک و انت مخلص لله عز و جل.[10]

بسیار دعا و استغفار و تلاوت قران کن و به درگاه الهی از گناهانت تو به کن تا وقتی ماه خدا رمضان فرا می رسد تو خالص برای خدای عزوجل باشی.

از انجا که تلاوت قران نقش مهمی در طهارت نفس دارد بزرگان اهتمام زیادی به تلاوت قران در زندگی خود داشته اند.

حضرت امام خمینی(ره) در برنامه روزانه خود چندین بار مشغول تلاوت قران بود و در ماه مبارک رمضان چند بار قران را ختم می کرد.[11]

میرزاجواد ملکی تبریزی نقش تلاوت قران را پی بردن به شکوه وعظمت کلام الهی و اورنده ان و نیز دور کردن پراکندگی از ضمیر و ذهن انسان می داند. وی درباره اداب قرایت قران می گوید:

نخستین و مهمترین اداب و ایین قران تدبر و تأمل دران است؛ زیرا ان که درقران به تدبربنگرد ناگزیر به اندازه تدبر و تامل خویش، شکوه و عظمت قران و اورنده قران و معانی و مفاهیم ان را خواهد یافت و همین درک و دریافت سبب خواهد شد تا به هنگام قرایت، ذهن و ضمیر خویش را از پراکندگی دور دارد.[12]

اما نکته مهم در قرایت قران این است که انسان نباید به صرف عدم درک معانی و مفاهیم قران از تلاوت ان دوری کند؛ زیرا صرف قرایت قران بدون درک معانی و مفاهیم ان نیز تاثیر بسزایی در سازندگی انسان دارد. حضرت امام خمینی(ره) در ضمن دستورالعمل به همسرحاج احمداقا می گوید:

من قایل بی خبر و بی عمل به دخترم می گویم درقران کریم این سرچشمه فیض الهی تدبرکن، هرچند صرف خواندن ان؛ که نامه محبوب است به شنونده محجوب اثار دلپذیردارد؛ لکن تدبردران انسان را به مقامات بالاتر و والاتر هدایت می کند.[13]

5- دعا
ماه مبارک رمضان ماه راز و نیاز با خداست. بالاترین تعبیر قران درباره دعا این ا ست که اگر دعای شما نبود خداوند اعتنایی به شما نمی کرد [14]. و نیز دعا را عامل شکوفایی و رشد انسان می داند. [15]

در خطبه شعبانیه می خوانیم:

ای مردم! در هنگام نمازها، دستانتان را بر استان او به دعا بلند کنید، که ان هنگام (وقت نماز)، برترین ساعت هاست و خداوند با نظر رحمت به بندگانش می نگرد و هر گاه با او مناجات کنند، پاسخشان می دهد و چون او را صدا بزنند، جوابشان می گوید و چون او را بخوانند، اجابتشان می کند. ای مردم! در این ماه، درهای بهشت، بازند. پس، از پروردگارتان بخواهید که انها را بر شما نبندد؛ و درهای دوزخ، بسته اند. پس، از پروردگارتان بخواهید که انها را بر شما نگشاید؛ و شیطان ها در بندند. پس، از پروردگارتان بخواهید که انها را بر شما مسلط نسازد.[16]

در دعا پس از توجه به خدا و یاد اهلبیت، باید به چند عامل توجه کرد؛ و ان اینکه به کسی ظلم نکند؛ زیرا هیچ عاملی به مانند ظلم و اذیت به مردم، دعای انسان را حبس نمی کند، لقمه حرام نخورد، در جمع دعا کند و در دعا مردم را بر خود مقدم بدارد. ایت ا... حسن زاده املی می گویند:

رساله ای در امامت نوشتم چون به پایان رسید ان را به حضور شریف استاد علامه طباطبایی ارایه دادم. در یک جای رساله دعای شخصی برای خودم کرده بودم به اینکه: خدایا! مرا به فهم خطاب محمدی(ص) اعتلا ده، علامه پس از مطالعه تمام ان رساله، هنگام رد رساله به اینجانب فرمود: اقا! تا من خودم را شناختم دعای شخصی در حق خودم نکردم، بلکه دعایم عام است. این تادیب اخلاقی بسیار در من اثر گذاشت.[17]

6- نوافل
ازعوامل مهم در سازندگی انسان، نوافل و نمازهای مستحبی است. در میان نمازمستحبی به دو نماز تاکید شده است: نافله نمازهای یومیه و نمازشب. قران به نقش بسیار موثرنمازشب درخودسازی اشاره نموده است. درقران خداوند به پیامبرش سفارش می کند که اگر می خواهی به مقام محمود برسی درسایه نماز شب است.[18]

درنمازشب سه امتیاز می باشد:

الف. سکوت وارامش شب: خداوند سبحان شب را مایه سکون و ارامش قرار داده است. شب برای پرواز به سوی غیب اماده تراست چون سرگرمی های فراوان روز مانع توجه تام روح است. شب است که همه ارامند و مزاحمتی در کار نیست. لذا انسان دلباخته حق، فرصت مناسبی برای نیت خالص و زمزمه و مناجات پیدا می کند و از ان لذت می برد.

ب. ارامش ذهن و فکر: انسان پس از کمی استراحت، ذهن و فکرش ارامش یافته و راحت تر می تواند با خداوند راز و نیاز نماید؛ زیرا اشتغالات فکری و ذهنی و مزاحمت های اشخاص کمتر است.

ج. یاد خدادرخلوت: یاد خدا ارامش قلب هاست و بالاترین ذکرها، نماز است.

ترکیب این سه امتیاز، موجب صفای باطن وتهذیب نفس گشته وسبب پرواز روح به سوی لقاءالله می گردد. ازعوامل بسیار مهم موفقیت امام خمینی (ره) در تهذیب نفس می توان اهتمام او را در تهجد و نماز شب دانست.[19]

7- صلوات
یکی از عناصر مهمی که نقش کلیدی در خود سازی دارد، مسیله ذکر است و در میان اذکار، صلوات کلید اذکار می باشد.

یکی از ارادتمندان جناب شیخ [رجبعلی خیاط] می گوید:

شیخ به (استغفار) و (صلوات) خیلی اهمیت می داد و دریافته بود که این دو ذکر، دوبال پرواز سالک است. شیخ می فرمود: هرکس درطول زندگی زیاد صلوات بفرستد، به هنگام مرگ، رسول خدا(ص) لب او را می بوسد.[20]

8- سجده
سجده به تنهایی و جدای از نماز یکی از پرسودترین وسایل خودسازی است. البته به شرطی که قرین چهارخصوصیت: ذکرهای معجزه گر (ذکریونسیه: لا اله الاانت سبحانک انی کنت من الظالمین و ذکر لا اله الا الله)، درخلوت، به طور طولانی و با مداومت همراه باشد. همان گونه که درباره یکی ازسجده های امام سجاد (ع) امده که هزارمرتبه فرمود: (لاالله الا الله حقا حقا لا الله الا الله تعبدا ورقا لاالله الاالله ایمانا وصدقا) وامام کاظم(ع) ازطلوع فجر تا ظهر در حالت سجده بودند.[21]

9- حفظ زبان
زبان دراین ماه باید بر محور ذکرالله بچرخد وازافات ان برحذر باشد. درکلام نبوی امده است کسی که زبان خود را حفظ کند به کل قران عمل کرده است.[22]

عارف بزرگ میرزاجواد ملکی تبریزی درتوضیح کلام پیامبر(ص) می نویسد:

این فقره در نزد علمای اخلاق ازکلمات معجزنشان ان حضرت محسوب می شود.[23]

10- کنترل چشم
رسول خدا(ص) در خطبه شعبانیه فرمود:

و غضوا عما لا یحل النظر الیه ابصارکم.

چشمانتان را [در این ماه]از نگاه های حرام باز دارید.

11- مراقبت از گوش
رسول خدا (ص) فرمود:

و غضوا... عما لا یحل الاستماع الیه اسماعکم.

ای مردم! گوشهایتان را [در این ماه] از شنیدن سخنان حرام بازدارید.

گوش دروازه دل است و نهفته های دل از مجرای زبان خارج می گردد پس نیش و نوش زبان وابسته به واردات از ناحیه گوش است. مترجم کتاب لقاءالله می گوید:

ازیکی از دوستان شنیدم که گفت: در مجلس مولف بزرگوار مرحوم حاجی میرزا جواد ملکی [تبریزی] قدس الله نفسه یکی از حضار غیبتی کرده بود، ان بزرگوار خیلی ناراحت شده بود وخطاب به غیبت کننده فرموده بود: چهل روز مرا به زحمت انداختی.[24]

اگرشنیدن یک غیبت چنین تاثیری دارد پس اگر گوش دروازه گناه شود چه بلایی بر سر نفس خواهد اورد. بنا براین، برای خود سازی ابتدا لازم است که بیشتراز اینکه اززبان استفاده کند از گوش بهره ببرد؛ همان گونه که امام علی ( دربیان اوصاف یکی از برادران دینی خود می فرماید:

وکان علی ما یسمع احرص منه علی ان یتکلم.[25]

بر شنیدن بیشتر از سخن گفتن حریص بود.

12- صدقه دادن
در روایتی می خوانیم:

من تصدق فی شهر رمضان بصدقه صرف الله عنه سبعین نوعا من البلاء.[26]

هر کس در ماه رمضان صدقه بدهد خداوند هفتاد نوع بلا را از او برمی دارد.

اگرچه نزول بلاهای طبیعی مهم می باشد؛ اما چه بلایی بالاتر از بخل، تکبر، کینه، حسد و عجب وجود دارد که بتواند انسان را از پای دراورد. صدقه مانع نفوذ گناهان و صفات رذیله در نفس انسان می شود.

معصومان (ع) سفارش نموده اندکه انسان وقتی گرفتار امراض جسمانی و روحی می شود صدقه بدهد. راوی گوید: نزد امام صادق( بودم بحثی درباره بیماری پیش امد. حضرت فرمود:

داووا مرضاکم بالصدقه.[27]

بیمارهاتان را با صدقه دادن درمان کنید.

اگرصدقه چنین تاثیری دارد، بنابراین اثر ان در ماه مبارک رمضان بر تهذیب نفس دو چندان خواهد بود.

13- حسن خلق
خوش خلقی عامل مهمی در تهذیب نفس می باشد. چون در پرتو حسن خلق، بسیاری ازصفات رذیله مانند خشم، اذیت وازار، توهین، تحقیر و.. . مهارشده وکم کم از بین می روند.

رسول خدا(ص) در روایتی خطاب به علی (ع) فرمود:

یا علی احسن خلقک مع اهلک و جیرانک و من تعاشر و تصاحب من الناس تکتب عند الله فی الدرجات العلی.[28]

ای علی! اخلاقت را با خانواده، همسایگان و همنشینانت نیکو ساز تا [نامت] نزد خدا در مراتب عالی و بلند نوشته شود.

رسول اکرم(ص) دراین حدیث، حسن خلق به سه گروه را به علی(ع) سفارش کرده است:

گروه اول؛ خانواده یعنی همسر، فرزندان و پدرومادر. اولین کسانی که بیشترین بهره را ازحسن خلق انسان باید ببرند خانواده اوست. کسانی موفق به کسب مراحل خودسازی می شوند که باخانواده خود کریمانه و انسانی واخلاقی واسلامی برخورد کنند.

گروه دوم؛ همسایگانند. درروایات وارد شده است که نه تنها نباید همسایه را اذیت کرد، بلکه باید در مقابل اذیت اوتحمل و شکیبایی کرد.[29]

گروه سوم؛ دوستان و همنشینان هستند انسان هر اندازه در داشتن حسن خلق نسبت به این سه گروه موفق باشد به همان اندازه در خودسازی موفق بوده وبه کمال نزدیک شده است.

نتیجه
از مطالب گفته شده چنین نتیجه می گیریم که:

1) هرکاری از جمله خودسازی نیاز به زمینه و عوامل دارد تا به واسطه انها موجبات رشد و ترقی حاصل گردد.

2) از میان زمینه ها امداد الهی و توسل به اهل بیت مهم ترین زمینه ها می باشد.

3) انسان بدون استفاده از زمینه ها و عوامل ویا استفاده ناقص از انها نمی تواند راه تکامل را طی نماید.

4)خودسازی عامل مهم شکوفایی شخصیت انسان است.

5) انسان بدون خودسازی دایما درگرفتاری های جسمی و روحی روانی غوطه ور خواهد بود و درسایه خودسازی به ارامش(رسیدن به لقاءالله)، که مهم ترین هدف انسان در زندگی می باشد، نایل خواهد امد.

پی نوشت ها

[1] بحار الانوار، محمدباقر مجلسی، (بیروت، موسسه الوفاء، 1404 هـ . ق)، ج‌73، ص305.

[2] روح مـجرد‌، سـید‌ محمد‌حسین‌ حسینی تهرانی، (مشهد، انتشارات علامه طباطبایی، چاپ دهم، 1429 هـ . ق)، ص 295.

[3] بحار‌ الانوار‌، پیشین، ج‌43، ص339.

[4] همان، ص 356- 358.

[5] همان، ج 79، ص 222.

[6] ر.ک. بقره (2)، ایه 45 و 153.

[7] اسرارالعبادات، محمدمحسن‌ فیض‌ کاشانی، (ذوی‌القربی، 1426 هـ . ق)، ص253.

[8] در محضر عارفان، واصف، بادکوبه‌ای، (قم، مـوسسه‌ فـرهنگی‌ ـ انتشاراتی پارسـایان، 1377، هـ . ش)، ص 145.

[9] بحارالانوار، پیشین‌، ج 93‌، ص 356‌- 358.

[10] همان، ج 94 ، ص 73.

[11] سرگذ شتهای ویژه‌ از‌ زندگی حضرت امام خمینی(ره)، مصطفی وجدانی، (انتشارات پیام ازادی، 1362 هـ‌.‌ش)، ج2، ص52‌ -53‌.

[12] درمـحضر عارفان، پیشین، ص186.

[13] نامه‌های‌ عرفانی‌ امام خمینی‌(ره)، محمد‌ بدیعی‌، (قم، موسسه تـنظیم و نـشر اثـار امام‌ خمینی‌(ره)، چاپ اول، 1382 هـ . ش)، ص66.

[14] فرقان (25)، ایه 77.

[15] بقره (2)، ایه 186‌.

[16] بحارالانوار‌، پیشین، ج 93، ص 356- 358.

[17] هزار و یک‌ نکته، ایه الله حسن‌ زاده‌ امـلی، (‌ ‌مـرکزنشرفرهنگی رجاء، 1365 هـ‌ . ش)، ص 621‌.

[18] اسراء (17)، ایه 79.

[19] سرگذشتهای ویژه اززندگی حضرت امام خمینی(ره)، پیشین، ج 2 ، ص 51.

[20] کیمیای‌ مـحبت‌، مـحمد مـحمدی ری شهری، (قم‌، دارالحدیث‌، 1384‌ هـ . ش)، ص 207.

[21] درمحضر‌ عارفان‌، پیشین، ص 195،196.

[22] چراغ‌ سلوک‌، حسین احمدی حسین‌ابادی، (موسسه فرهنگی انـتشاراتی دارالارشاد، 1378 هـ . ش)، ص 124.

[23] رساله لقا ء الله، میرزا‌ جواد‌ ملکی تبریزی، (نهضت زنان مسلمان، 1360‌ هـ‌ . ش)، ص117.

[24] رسـاله‌ لقاء‌ الله‌، پیشین، ص 104.

[25] نـهج البـلاغه‌، صبحی صالح، (قم، دارالهجره)، حکمت 289.

[26] بحارالانوار، پیشین، ج 93، ص 179.

[27] همان، ص130.

[28] همان، ج 74 ، ص 69‌.

[29] همان‌، ج 75، ص 320.

 

 منبع : حصون ) مرداد و شهریور ماه 1391 -، شماره 37 , حسینی مقدم، سیدمیرعظام