محمد فضولی یکی از بزرگترین شاعران ترکی آذربایجانی در سده دهم به شمار می‌رفت که تأثیر عمیقی در تاریخ ادبیات ترکی و فارسی بر جای نهاده است و با نگارش کتابی با عنوان «حدیقه السعدا» توانست در راه مکتب تشیع نیز خدمات ارزنده‌ای ارایه دهد.

محمد فضولی در ۹۱۰ قمری در خانواده‌ای شیعی مذهب و آذربایجانی در عراق دیده به جهان گشود از کودکی و دوران تحصیلی وی آگاهی‌های چندانی در دست نیست. علوم عربی را نزد عالمی به نام رحمت الله و علوم ادبی را نزد «حبیبی» شاعر معروف آذربایجان آموخت. پدر فضولی بنا به گفته ‹‹صادق بیگ افشار›› از ایل بیات بوده که یکی از ۲۲ طایفه مهاجر ترکان اوغوز است. فضولی بارها به نسبت قومی خود اشاره کرده، خود را «ترک زبان» می نامد و این زبان را مناسب ترین قالب بیان عواطف و احساسات خود می داند.

تاثیر فضولی بر شعر و ادبیات در ایران

بیشترین شهرت فضولی به دلیل اشعار ترکی او است در واقع استعداد سرشار و بی‌نظیر او، نقش عظیمی در دگرگون سازی ادبیات ترکی ایرانی دوره‌ اسلامی داشته است و می‌توان گفت که نقشی را که نظامی در شعر فارسی ایفا کرده است، او در تاریخ شعر ترکی دارد. از روزگار خودش تا سده ها بعد، بسیاری از شاعران نام آور ترکی‌سرا تحت تأثیر آثار او به خلاقیت شعری پرداخته‌اند، نظیره‌سازی و تضمین بر بسیاری از آثار او را بر خود افتخار شمرده‌اند. مانند: باقی (شاعر بزرگ عثمانی)، خیالی، نائلی، قوسی تبریزی، ‌ ندیم، شیخ غالب، سید عظیم شیروانی، میرزا علی اکبر صابر و دیگر شاعران ترکی آشنای ایرانی، بر آثار او نظیره‌ها ساخته‌اند و او را «استاد الشّعرا» نامیده‌اند. در مقدمه‌ دیوان ترکی او آمده است.

شعر عاری از علم همچون دیواری بی‌بنیان باشد و دیوار بی‌بنیان را سرانجام اعتبار نشاید. در همانجا، ‌ از تحصیل علوم عقلی و نقلی و پرورش استعداد شعری خود با دانش و معرفت سخن می‌گوید و اعتقاد دارد که: «شاعری از الطاف الهی است که نصیب برخی از اولاد آدم می‌شود» و شاعری را نوعی عبادت می‌شمارد.

این شاعر توانا توانست کلام و فلسفه را به گونه‌ای آشتی دهد و راه سومی در حکمت اسلامی بگشاید به همین دلیل ملقب به «ملا» شد، این لقب نشانه‌ کلامی بودن وی و لقب دیگر او به نام «حکیم» بیانگر رویکرد او به فلسفه و حکمت است. به دیگر سخن، آنچنان که از آثار فضولی بر می‌آید، همچون بزرگان پیشین خود با کلیات علوم مرسوم زمانش مثل فقه، منطق، فلسفه، حدیث، تفسیر، کلام، تاریخ، ریاضی، طب و طبیعیات به خوبی آشنا بوده و برخی از آن‌ها را در حد تخصص می‌دانسته است؛ مثل علم کلام که حتی کتابی هم در آن موضوع نوشته است (مطلع الاعتقاد فی معرفه المبدأ و المعاد) و شاید به همین دلیل کلمه حکیم را برای معرفی او به کار می‌برند.

ابراهیم اقبالی استاد دانشگاه تبریز در خصوص نبوغ و قدرت ملا محمد فضولی در شعر سرایی بر این باور است که فضولی از جمله شاعران بی‌نظیر و بی بدیلی بود که صاحب لقب ذو السنة (یعنی صاحب سه زبان) بود که سه دیوان به زبان های ترکی، عربی و فارسی دارد و قدرت تخیل بسیار قوی و تسلط بسیاری بر روی واژه‌ها داشت که ما به این گونه شاعران، جریان‌ساز می‌گوییم. نبوغ فضولی به اندازه‌ای بود که شاعری مانند صائب تبریزی تحت تأثیر اشعار او قرار گرفته است و می‌توان گفت که صائب تبریزی نخستین شاگرد برجسته‌ مکتب فضولی است. وی همچنین در تشریح آثار نثر فضولی نیز بیان می‌کند: هر شاعری توانایی سرودن همزمان نظم و نثر را ندارد؛ به‌عنوان مثال استاد شهریار نظم بسیار قوی داشت اما در نثر اینطور نبود؛ لذا فضولی هم در نثر و هم در نظم در اوج قرار داشت و کتابی مانند «مطلع الاعتقاد» را نوشته بود.  

ممکن است شاعران دیگر به‌صورت مستقیم حضور و اشعار فضولی را درک نکرده باشند اما به‌صورت غیرمستقیم تحت تأثیر اشعار او قرار گرفته‌اند؛ مثلاً استاد شهریار در یک بیت بسیار زیبا در وصف فضولی گفته است که «ترکی فارسی عربی ده نه فضائل واریمیش/ که فضولی کیمی بیر  شاعر فاضل  دوغولوب» و لذا وقتی‌که شاعری به بزرگی شهریار این بیت شعر را در وصف فضولی می‌سراید، قطعا تحت تاثیر اشعار او قرار گرفته‌است.

آثار و تالیفات

یکی از مهم ترین و زیباترین آثار فضولی، دیوان ترکی وی است که با یک دیباچه‌ منثور آغاز می‌شود. این اثر در برگیرنده‌ تحمیدیه‌ها، نعت‌ها، مراثی، قصائد، مسمطات، غزلیات، قطعه‌ها و انواع دیگر شعر است که برای نخستین بار در تبریز و در ۱۲۴۷ قمری چاپ شده است. بخش غزلیات این دیوان، ‌ در سال ۱۳۶۷ خورشیدی توسط میر صالح حسینی (سولماز) با مقدمه‌ مبسوطی منتشر شد. پس از غزل‌ها، ‌ ۳۳ قطعه، یک ترکیب بند، ساقی‌نامه، مثنوی، یک مسبّع، یک مسدّس، یک ملمع، ۱۳ دوبیتی و ۱۰۵ رباعی در دیوانش آمده است. همچنین دیوان ترکی فضولی تاکنون چند بار در ایران، ترکیه و جمهوری آذربایجان منتشر شده‌است. دیوان ترکی به تصحیح حمید آراسلی، دیوان ترکی به تصحیح امین صدیقی و دیوان ترکی تصحیح مژگان جونبور و دیگران بهترین چاپ‌های علمی دیوان ترکی هستند.

البته فضولی به جز ترکی به ۲ زبان عربی و فارسی شعر سروده‌است و او را یکی از پایه‌گذاران سبک هندی می‌دانند. این شاعر بزرگ  در راه مکتب تشیع نیز خدمات ارزنده‌ای ارایه کرده‌است و کتاب «حدیقه السعدا» را نوشته‌است. فضولی در کتاب «حدیقه السعدا» جریان شهادت حضرت سیدالشهدا(ع) و تمامی حوادث واقعه عاشورا را به زیبایی بیان کرده‌است. این کتاب یکی از مهم‌ترین آثار فضولی است که قدیم‌ترین نسخه خطی آن در موزه پاریس نگهداری می‌شود و مربوط به سال ۱۱۸۱ قمری و دارای نقاشی‌های مینیاتور نفیس است.

فضولی کتاب حدیقة السعداء را به نثر ترکی در موضوع مقتل و مصائب انبیا و اولیا نوشته است. این کتاب دارای یک مقدمه و ۱۰ باب و یک خاتمه و اولین مقتل ترکی است که یک نویسنده و شاعر بزرگ تحریر کرده و آن را به آیات و احادیث، مزین، و به نکات بکر، مفید، اشعار ترکی، فارسی و عربی مرصّع کرده است. ابواب کتاب از این قرار است: در بیان احوال انبیا؛ باب دوم: در بیان جفاهایی که حضرت رسول از قریش متحمل شد؛ باب سوم: در بیان وفات حضرت رسول؛ باب چهارم: در بیان مصائب و وفات حضرت فاطمه زهرا؛ باب پنجم: در بیان شهادت حضرت امیرالمؤمنین(ع)؛ باب ششم: در احوال و مصائب حضرت امام حسن مجتبی (ع)؛ باب هفتم: در بیان عزیمت امام حسین (ع) از مدینه به مکه؛ باب هشتم: در بیان شهادت مسلم بن عقیل؛ باب نُهم: در بیان عزیمت امام حسین(ع) از مکه به کربلا؛ باب دهُم: در بیان شهادت امام حسین (ع)؛ خاتمه: در بیان رفتن اسرای اهل بیت: از کربلا به شام.

از دیگر آثار وی می توان به شاه و گدا، لیلی و مجنون، مثنوی بنگ و باده، روضه، صحبت الاثمار شکایت‌نامه و رساله معما اشاره کرد. در ادامه به یکی از شعرهای وی اشاره می‌شود:

ز ضعف تاب تردد دگر نماند مرا

خوشم که ضعف ز سرگشتگی رهاند مرا

فغان! که آرزوی وصل آن دو چشم سیاه

چو میل سرمه به خاک سیه نشاند مرا

تنم ز آتش دل می‌گداخت گر شب غم  

سرشک، آب بر آتش نمی‌فشاند مرا

جهانی از پی نظّاره بر سرم شده جمع

 نگه کنید که سودا کجا رساند مرا

در این امید که صیدم کند سگِ درِ او  

هوس چون آهوی وحشی بسی دواند مرا

میان مردمم این آبرو بس است که دوش

پریوشی سگ درگاه خویش خواند مرا

من گدا به که گویم، فضولی! این غم دل

که همچو سگ، ز درِ او رقیب راند مرا

معرفی منبع در خصوص زندگی و شعر محمد فضولی

زندگی و شعر محمد فضولی شاعر عصر صفوی اثر مریم مشرف است که در انتشارات روزنه به چاپ رسیده است، نویسنده در این کتاب زندگی و احوال محمد فضولی را بررسی کرده است در کنار آن، ویژگی اشعار او شرح و ارزیابی می‌شود. کتاب با شرحی از وضعیت اجتماعی و سیاسی عصر آغاز می‌شود؛ آن گاه در فصل دوم این مباحث فراهم می‌آید: خاستگاه قومی فضولی، نگاه اجتماعی فضولی، مدح و ممدوحان فضولی، فضولی و زاهدان ریاکار، زمینه‌های اجتماعی آثار فضولی، عقاید کلامی و شیعه بودن فضولی و نظایر آن. فصل سوم کتاب شامل بررسی اشعار فضولی است که طی آن به مقوله‌هایی چون وزن، قافیه، ردیف، تشبیه و استعاره، تمثیلات، هزل و عبارات عربی اشاره شده و در انتها شعر فضولی با سروده‌های دیگران از جمله سلمان ساوجی، حافظ، علیشیر نوایی، نظامی و بابا فغانی مقایسه گردیده است. مطالب پایانی کتاب مربوط به چهره فضولی در تذکره‌ها، آثار فضولی و کتاب‌شناسی است.