قرآن، تجلی گاه خدا
کلام الهی، جلوه ای از قدرت، علم و حکمت خداست و آیات قرآن، هر یک نشانه ای از عظمت الهی است. امام صادق(ع)  در زمینۀ جلوه گاه بودن قرآن برای ذات مقدس خدا -البته برای چشم های بیدار و دل های آگاه-می فرماید: لقد تجلّی اللّه لخلقه فی کلامه و لکنّهم لا یبصرون [بحار الانوار، ج 95: 5]: خداوند بر خلق خویش در کلام خودش تجلی کرده است، ولی آنان خدا را نمی بینند.

گنجینۀ کامل
معارف قرآن بی پایان و به تعبیر خود قرآن

«تبیاناً لکلّ شی ء»

یعنی؛ بیانگر همه چیز است. هر پند و حکمت، هر حکم و قانون، و هر علم و دانش ریشه در قرآن دارد. حتی برای آگاهی از سرگذشت پیشینیان، سرنوشت آیندگان و دانش های آسمان و زمین باید به قرآن نگریست و به کمک اهل بیت(ع) از این منبع و گنجینۀ کامل بهره گرفت. امام صادق (ع) از این منبع و گنجینۀ کامل بهره گرفت. امام صادق(ع) می فرماید: «خداوند بی همتا و قدرتمند، کتاب خویش را بر شما نازل فرمود و او راستگو و نیکوکار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان که پیش از شما بودند و آنان که پس از شما خواهند آمد، همچنین خبر آسمان و زمین آمده است... [الحیاة، ج 2: 152].

و در سخن دیگری به جنبۀ تبیان بودن قرآن چنین اشاره می فرماید: «ان اللّه انزل فی القرآن تبیان کلّ شی ء، حتّی والله ما ترک شیئا یحتاج العباد الیه الا بیّنه للنّاس...» [کافی، ج 2: 18]: خداوند در قرآن، بیان هر چیزی را نازل کرده است. به خدا قسم از هیچ چیزی که بندگان به آن نیازمندند، فروگذار نکرده و آن را برای مردم بیان فرموده است.

عهدنامۀ الهی
قرآن، عهدی استوار میان خدا و مردم است و آیات این کتاب متن این عهدنامه را بیان می کنند: به عهدنامه باید نگریست، به آن باید پای بند بود و مفاد آن را نبادی زیر پا گذاشت. امام صادق(ع)  دربارۀ این عهدنامه و لزوم تلاوت بخشی از آن به طور روزانه چنین می فرماید: «القرآن عهد اللّه الی خلقه، فقد ینبغی للمرء المسلمان ینظر فی عهده و ان یقرأ منه فی کلّ یوم خمسین آیة»  [بحار الانوار، ج 89: 15]: قرآن عهد خداوند با بندگان اوست. سزاوار است که انسان مسلمان در این عهدنامۀ الهی بنگرد و هر روز پنجاه آیه از آن را بخواند.

آینۀ عبرت
در خلال آیات قرآن، سرگذشت اقوامی از گذشته آمده است؛ چه نیکان و صالحان که در سایۀ ایمان و عمل و پیروی از حق سعادتمند شدند، و چه عنودان و لجوجان که با تکذیب انبیا، انکار خدا، و طغیان و فساد، گرفتار عذاب الهی گشتند. قرآن، کتاب و قصه و داستان نیست، ولی سرشار از قصه ها و حکایات افراد و امت هاست و همه برای درس گرفتن، الهام، عبرت و پند.

امام صادق(ع) می فرماید: «علیکم بالقرآن، فما وجدتم آیة نجابها من کان قبلکم فاعملوا به، و ما وجدتموه هلک من کان قبلکم فاجتنبوه» . [الحیاة، ج 2: 152]: بر شما باد قرآن: هر آیه ای را یافتند که گذشتگان با عمل به محتوای آن نجات یافتند، شما هم به آن عمل کنید و هر آیه را دیدید که بیانگر هلاکت پیشینیان است، شما هم از آن [عامل هلاکت ]بپرهیزید.

احکام جاودانه
دین خدا و آیات قرآن، حاوی یک سلسله احکام الهی است که تا قیامت استمرار می یابد. آنچه که حلال الهی و حرام الهی است، مشمول مرور زمان نمی شود و حکم خدا در اثر«جو» یا «شرایط جدید» یا «تمایلات این و آن» عوض نمی گردد. امام صادق(ع) در تشریح بعثت های سلسلۀ نورانی انبیا، به دورۀ بعثت رسول خاتم(ص) می رسد و می فرماید: «تا آن که محمد(ص) آمد و قرآن را آورد و شریعت و راه روشن قرآن را. پس حلال آن تا روز قیامت حلال است و حرام آن تا روز قیامت حرام» [بحار الانوار، ج 82: 43].

همیشه زنده و شاداب
غیر از احکام قرآن و حلال و حرام آن که ابدی است، خود این کتاب ژرف، فصیح و متین نیز با گذشت زمان کهنه نمی شود و پیوسته معارف آن برای همۀ اقشار در همۀ زمان ها، درخشندگی و آموزندگی دارد.

امام صادق(ع) در حدیثی به رمز و راز این جاودانگی و طراوت همیشگی در کلام خدا اشاره دارد. مردی از آن حضرت می پرسد: «چرا قرآن با نشر و درس و بررسی، تازه و شاداب است و هرگز کهنه نمی شود؟»

امام صادق(ع) در پاسخ می فرماید: «لاّن اللّه تبارک و تعالی لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو فی کلّ زمان چدید و عند کلّ قوم غضّ الی یوم القیامة» [وسائل الشیعه، ج 4: 861]: برای این که خدای متعال آن را برای زمانی خاص یا مردمی خاص قرار نداده است. ازاین رو قرآن در هر زمان تازه و نزد هر قومی شاداب است تا روز قیامت.

طراوت و تازگی قرآن برای همه و همیشه، به این خاطر است که معجزۀ جاوید پیامبر (ص) و کلام الهی است و در هر عصری پاسخ گوی نیازهای فکری، هدایتی، و اجتماعی مردم است.

حفظ، آموزش و عمل
گرچه تلاوت قرآن و حفظ کردن آیات آن ثواب دارد و ارزشمند است، ولی تکلیف مسلمانان در این حد خلاصه نمی شود. حفظ کردن باید همراه با عمل باشد و یاد دادن و یاد گرفتن به قصد اجرای فرموده های خدای متعال. حضرت صادق(ع) فرموده است: «الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفرة الکرام البررة» [الحیاة، ج 2: 158]: کسی که حافظ قرآن و عمل کننده به آن باشد، همراه با سفیران والا مقام و نیکوکار الهی (فرشتگان مقرب)خواهد بود.

ضرورت آموختن قرآن نیز در کلام آن حضرت مطرح است. می فرماید: «ینبغی للمؤمن ان لایموت حتی یتعلّم القرآن او یکون فی تعلّمه» [کافی، ج 2: 610]: سزاوار است که مؤمن نمیرد، تا آن که قرآن را آموخته باشد، یا در حال و مسیر فراگرفتن قرآن باشد. با این حال، پای بندی به احکام قرآن و عمل به آن در تعبیر امام صادق(ع) چنین بیان شده است: «و احذر ان تقع من اقامتک حروفه فی اضاعة حدوده» [تفسیر برهان، ج 2: 457؛ مجمع البیان، ج 5: 481]: بپرهیز از این که در مسیر اقامۀ حروف، به اضاعۀ حدود بیفتی.

بسیارند آنان که در شکل و ظاهر به قرآن می پردازند و در ورای جلوه های ظاهری قرآنی، عمل به قرآن برایشان مطرح نیست. این گونه برخورد تشریفاتی، مراسمی و شکلی با قرآن، در شأن کلام الهی و منشور آسمانی نیست.

ادب و آداب تلاوت
خواندن قرآن نیز آدابی دارد؛ هم آداب ظاهری همچون مسواک، وضو، ترتیل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام کلام اللّه و... و هم آداب باطنی و حالت های روحی نظیر توجه قلبی، عنایت به کلام خدا، پیدا کردن حالت خشوع و تذکر، و تأثیرپذیری از تلاوت. این نکات در کلمات امام صادق(ع) بسیار بیان شده اند. در ادامه به برخی از این رهنمودها اشاره می شود.

امام صادق(ع) می فرماید: «اذا قری ء عندک القرآن وجب علیک الانصات و الاستماع». هرگاه نزد تو قرآن تلاوت می شود، بر تو لازم است گوش بدهی و سکوت و توجه داشته باشی. این همان نکتۀ قرآنی است که در آیۀ 204 سورۀ اعراف آمده است: «و اذا قری ء القرآن فاستمعوا له و انصتوا.»

و در سخن دیگری به نقل از حضرت رسول(ص) می فرماید: «راه قرآن را نظیف و پاکیزه کنید. » می پرسند: «راه قرآن چیست؟»  می فرماید: «دهانتان». می پرسند«چگونه؟» می فرماید: «با مسواک» [المیزان: 1/22 و 23].

در حدیث دیگری، امام صادق(ع) فرموده است: «کسی که قرآن بخواند، ولی قلبش رقت پیدا نکند، در برابر خداوند خاضع نشود و در درون، حالت حزن و خشیت و هراس نیابد، شأن و جایگاه والای خدا را سبک شمرده است. بنگر که کتاب پرودگارت را چگونه می خوانی، با منشور ولایت خویش چه برخوردی داری، اوامر و نواهی آن را چگونه پاسخ می دهی و حدود و تکالیف آن را چگونه امتثال و فرمان برداری می کنی. در آیه های وعد و وعید درنگ کن، و در امثال و مواعظ قرآن اندیشه. مبادا اقامۀ حروف و قرائت ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بیندازد!...»

تلاوت با حزن و حالتی اندوهناک که نشان دهندۀ تأثر روحی قاری از آیات کلام خداست، ادب دیگری از آداب تلاوت است. امام صادق(ع) فرموده است: «انّ القرآن نزل بالحزن فاقرؤه بالحزن»  [الاحتجاج: 1/210]: قرآن با حزل نازل شده است. شما هم آن را حزین قرائت کنید.