مصطفی رحماندوست، محقق، نویسنده و یکی از شاعران مطرح در حوزه سرایش، نقد و نظریه پردازی شعر کودک است که به عقیده او آموزش در شعر کودکان باید منطبق با روانشناسی رشد و توانایی‌ها و به گونه‌ای غیرمستقیم شکل بگیرد.

آنچه ادبیات کودکان را از ادبیات بزرگسال متمایز می کند، تفاوتی است که میان نیازها و امکانات‌ کودکان‌ و بزرگسالان‌ وجود دارد؛ از این روی‌ امروزه، محققان حوزه ادبیات کودک از یکسو و پژوهشگران علوم تربیتی و روانشناسی کودکان، به گونه ای تعاملی، در پی یافتن راهکارهایی برای برقراری ارتباط‌ مؤثرتر با این مخاطب خاص برای ایجاد مهارت در کـودک‌، در کـنار تأمین خواست های تکاملی و تعالی بخش خـود هـستند. تلاشی هنرمندانه در قالب کلام، با زبان و شیوه ای مناسب و درخور فهم کودک‌، برای‌ هدایت‌ او به سوی رشد پرثمر است. شاعر در شعر کودک برآن‌ اسـت کـه افزون بر ایجاد حرکت و انقلابی در بیان، ذهن کودک را نیز نسبت به دنیای پیرامون خود فعال تر و آگاه تر سازد. بنابراین شعر کودک، جز نیات هنرمندانه و زیبایی شناسانه و نیز بازی های زبانی‌ و موسیقایی‌، اغـلب در پی ایجاد سوال و پی ریزی زمینه تفکر در ذهن مخاطب کودک خود است. شاعر کودک‌، برای‌ سرودن‌ شعر کودک، مؤلفه های فراوانی پیش رو ندارد. حدود اختیارات او برای‌ دخل‌ و تصرف‌ در چهارچوب شعر و زبان آن بسـیار محدود است. افرادی که برای کودکان شعر می سرایند یا داستان می نویسـند، برای ورود به‌ دنیای‌ ذهـنی مخاطبان خود، جلب اعتماد آنان و در نهایت تأثیرگـذاری مثبت، ناگزیر از شناختن ساختارهای‌ ذهنی‌ و روانی آنانند. بدین جهت است که شعر کودک، پابه پای رشد او رشد و تکامل‌ می یابد. (۱)

در شـعر کـودک‌، در عین استفاده از تصویرهای حسی و خـیالی، شـاعر مـی کوشد در این تصـاویر از ابهـام و دشـوارگویی کمتر استفاده‌ کند و برعکس از صراحت زبان و شفافیت ادبی بیشتری بهره گـیرد. در شـعر کـودک‌، برای‌ تصویرگری مناسبتر و اثرگذارتر بایسته تر آن است که عناصر شعری را با احـتیاط بـکار بـرد، تـا حدی‌ که به زیبایی کلام آسیب نرساند و پل ارتباطی را که شعر با کودک‌ ایجاد کـرده اســت، خراب نکند.  از میان شاعران معاصر که زمینه فعالیتشان سرودن شعر کودک است می توان به مصطفی رحماندوست اشاره کرد. رحماندوسـت، به عنوان یکی‌ از فعال ترین و در عین حال موفق ترین‌ شاعران‌ حوزه‌ ادبیات کودک است که از جهت‌ تعامل با کودک و اثرگذاری‌ مستمر بـر وی در دوره های مختلف رشد و تکامل، می تواند نمونه هایی موفق از اشکال تصاویر شعری‌ و هنری مؤثر در زیرسـاخت های ذهـنی و تکاملی‌ کودک‌ را تجزیه‌ و تحلیل‌ نـماید. (۲)

اعـتقاد رحماندوست‌ بـه آموزش محور بودن شعر کودک

مصطفی رحماندوست، محقق، شاعر و نویسنده حوزه ادبیات‌ کودک‌، از جـمله افرادی است که برای شعر کودک، جنبه های آموزشی و تربیتی قائل اسـت و اغلـب اشـعار او در مسـیر آمـوزش خلاقیت، تجربه، مهارت‌ یا مفهومی به کـودک حـرکت‌ مـی کند. رحماندوسـت معتقـد اسـت: «همه شعرها آموزش مـحور هـستند، یعـنی در هـر شـعری آمـوزشی وجود دارد. حتـی در شـعرهای بـی معنـی که صرفا جهت بازی‌ و سرگرمی‌ ساخته می شوند، هم چیزی‌ را می آموزیم.»

رحماندوست، با عنایت عالمانه به نیازها و توانایی های کودک در سال های نخسـتین حیات، در بخـش بزرگی‌ از اشعار آموزش محور خود برای سنین پیش از مدرسه، کودکان را با مفـاهیم و تجربیات حسی آشنا می کند. کودک انسان، بیش و پیش از هر نوع آموزش و یادگیری، بهره مندی از حواس پنجگانه را فرامی گیرد. از این جهت در بخش بزرگی از اشعار کودکانه، شاعر با محور قـرار دادن یـک‌ یا چند دسته از حواس، با استفاده از بازی های کلامی، انتخاب موسـیقی اثـرگـذار درونی و بیرونی و مهمتر از همه با استفاده از تصاویر برساخته بر مبنای انواع محسوسات، کودک را در سفر به‌ دنیایی از حکایت ها، بازی ها، هیجانات و لذات حسی رهنمـون می شـود و بـدین گونـه، بـه شـیوه غیرمسـتقیم، تجربیات حسی فراوانی را بـا او شـریک می شود.

این شاعر برجسته‌، گاهی با مقدم ساختن‌ تصاویر حسی و عاطفی بـر نام واقعی پدیده، چالشی را برای یادآوری محسوسات کودک ایجاد مـی کند و کودک را در مسیر بازی شیرین برای بهره گیری از توانایی های ذهنیش قرار می دهد. شاعر از نیروهای ادراکی و حسی کودک، برای آشنا کردن او با مفاهیم جدیدتر بهره مند می شود.‌ (۳)

‌مثلا در شعرهای پر از تصویرهای حسی، شـاعر کـودک را با مـفهوم گـذر زمـان‌ و آمدن‌ فصل های جدید آشـنا می کند؛ بهاری که لباس رنگارنگ بر تن دارد و پاییز که برگ ها در آن زرد و بیمار، سرخ و تبدار، نارنجی و غمین هـستند. این اشـعار ما را مطمئن‌ می کند که شناخت یافـتن‌ بـر جهان و پدیده هـای آن از طـریق شعر، از نظر تـحریک قـوای حسی و ذهنی کودک، بسیار جذابتر و مؤثرتر است و ذهن کودک را برای دریافت های علمی و فلسفی و زیبایی شناختی در باب جهان فعال تر خواهند ساخت:

شاعر با دانستن این مساله، از طریق همـین نـوع تصاویر حسی و ملموس، شـناخت هایی در باب مفاهیم عمیق تر و غیرقابل‌ لمس‌، همچون زمان نـیز برای کـودک ایجـاد کرده اسـت؛ تصویر نمادین‌ گـام برداشتن عقربه ها و تکرار مداوم صدای تیک که جزو محسوسات پیرامـونی کودک اسـت یا ماننـد کردن زمان‌ به‌ کبوتری‌ که پرواز می کند و از کف می رود، جانشینان حسی بسیار هوشمندانه ای‌ برای‌ مـتوجه ساختن کودک نسبت به ارزش دقایق و گذر عمر است: 

پایتان بشکند ای عقربه ها/ کاش‌ از رفتن‌ وامی ماندید/ جای تکرار ملال آور تیک / کاش شعری، غزلی می خواندید

استفاده از ویژگی جانشینی در ساخت تصاویر حسی و تخیلی

استفاده از موسیقی قوی درونی و بیرونی شعر و کلمات که جزو ارکان اصلی شعر هستند، برای انـتقال تمام مفاهیم کافی به نظر نمی رسد. یعنی این که برخی مفاهیم هستند که قـابلیت نـمایش دادن آنها به واسطه کلمات، اصوات، مـوسیقی و غیره امکان پذیر نیست‌. مـثلا نـمی توان واژه ای مثل شیطان و جهنم را بواسطه زبـان در شـعر کودک القا کرد اما این مفاهیم با مفاهیم و واژه های دیگر ارتباط مستقیم دارند که کودک با آنها آشنایی‌ دارد.

رحماندوست معتقد است که همین ویژگـی ذهن کودک اسـت کـه امکان شخصیت پردازی در تصاویر شعری‌ را به شاعر می دهد. شخصیت پردازی، ویژگی دیگر تصاویر در شعر کودک‌ است.‌ شخصیت‌ پردازی بواسطه حیوانات و پرندگان و پدیده های طبیعـی، با نشان دادن خصوصیت بیرونی این شخصیت ها و تـأکید بـر جنبه بیرونی جهت تحمیل پیام سبک است.

در شعر زیر رحماندوست از زبان صندلی سروده است:

دل من می سـوزد/ غصه ام می گیـرد/ زیرا این‌ آدم هـا/ صندلی می میرد/ این یکی در بازی/ به سرش می کوبد/ آن یکی با پا بر/ کمرش‌ می کوبد/ پایه هایش ای کاش / یک شبی پا می شد/ بیصدا درمی رفت / تا دری‌ وامی شـد/ کاشکی‌ دستی داشت / مثل ما آدم ها/ لااقل با دستش / می زد آدم ها را/ هیچ کس فکرش نیست‌ / دل‌ او می گیرد/ آخر از دست ما/ صندلی می میرد...»

شـخصیت‌ سازی از طریق تصاویر، به تدریج کودک و ذهن او را در مسیر پرورش برای زندگی و آگاهی‌ آماده‌ می کند. مکان و محیط بیرونـی، مهمتـرین وسـیله ای در دسـت شاعر، بـرای‌ سـاختن‌ پیام های سبک برای کودک اسـت. (۳)

 انواع اشعار آموزش محور و تصاویر مربوط در اشـعار رحماندوست

یکی از برجسته ترین و مهمترین نکاتی تربیتی که ادبیات و شعر به مخاطبش می آموزد، اندیشـیدن‌ در خصوص خویشـتن خویش، رفـتار و کردارش و مسـوولیت ها و نقش هایش در این جهان‌ اسـت‌. رحماندوست‌ در اشعاری واقعگرایانه، با تصـاویری ساده و صـریح، موفـق شده است که به گونه غیرمستقیم، کودک را به ‌اندیشیدن‌ در مورد رفتارش با خانواده و دوستان جلب کند. کتاب «ترانه های ایمنی»، مـجموعه سه جلدی از رحماندوست‌ است‌ که‌ فرصتی تازه به ما می دهد تا تجربیاتی تازه تر را در شعر کودک ببینیم. شعربازی مـهمترین ویژگی آثار این مجموعه است.

رحماندوست در مجموعه سه جلدی ترانه های ایمنی، تلاش می کند با بـیانی کودکانه‌ و زبانی‌ آهنگین‌ و بازیگونه، کودکان را بـا مـوارد استفاده درست از وسایل خطرناکی مثل چاقو، قیچی، میخ‌ و... آشنا کند و همچنین آنها را از خطرات و حوادثی که در اثر بی احتیاطی پیش می آیند، آگاه‌ کند. این آموزش در هیچ کجا شکل امر و نهی به خود نمی گیرند، بـلکه در قالب‌ روایت های‌ کوتاه همراه با طنز، سوال و جواب های کودکانه و به صورت اشعاری با بار مـوسیقایی غـنی‌، به‌ دنیای‌ ذهنی کودک پیوند مـی خورند.(۴) حـرکت موجود در این اشعار آنها را بـه سمت نمایشی زنده‌ و جـذاب‌ و مهیج پیش می برد:

قو، قو، چاقو/ چاقوی تیزی داشتیم / چاقوی تیز ما کو؟/ چاقو رو موشه برده / باهاش پنیر بریده / رو نون گذاشته خورده / وای موشی جون / چاقوی تـیز، کارد پنیر نمیشه‌ / پنیرو بـا کارد خودش ببر، بخور همیشه

مواردی چون دقت‌ در نظافت‌ شهر، حفظ محیط زیسـت و فضای سبز، رعایت‌ قـوانین‌ اجتماعی، رعایت حقوق دیگران و...از جمله موضوعاتی هستند که در این اشعار آموزش‌ محـور کودکان بدان ها پرداخته می شود؛ شاعر برای‌ ایجاد تربیت‌ غیرمستقیم، در اینگونه اشعار نیز از تصاویر حسی‌، همراه‌ با جنبه های عاطفی و تخیلی بودن استفاده می کند.

همچنین‌ در این اشعار، رحماندوست با جانشین کردن‌ معنای‌ حسی‌ و عـاطفی‌ دوسـت‌ به جای نام هایی چون‌ رفـتگر یا پلیس، ضـمن آشنا ساختن کودک با چهره های مثبت و خدوم شهری، حس همکاری و معاونت با آنان‌ را در حفاظت از شهر در کودک تقویت‌ می کند:

اون‌ کیه‌ که‌ تو کوچه ها می گرده / به دنبال زباله هـا مـی گرده / دشمن آشغاله و بیماریه / دوست تمام بچه هاست / کارش عجب کاریه / وقتی به او سلام میدم می خنده / جارو داره، جاروی‌ او بلنده / رفتگر زرنگ و مهربونه / رفتگر خوب محله مونه

شخصیت پردازی هم امکان عام و گسترده ای در دست رحماندوست است تا با ‌ ‌کمک گرفتن آن بتواند کودک را دعوت به نگهداری‌ و دوستداری‌ طبیعت و محیط زیستش نماید.(۵)

آموزش همدلی و نوع دوستی

دعوت به محبت و نـوع‌ دوسـتی‌، یکی‌ از پیام های اصلی در شعرهای کودکانه است. این‌ پیام ها معمولا از طریق تصاویر حسی عاطفی و حسی تخیلی بـه راحتی به ذهن کودک انتقال می یابند. رحماندوست بـا جانشین‌ ساختن‌ تصاویر ذهنی و حسی نزدیکتر در جای مفاهیم دورتر و با ایجاد پیوندی از نوع‌ پیوندهای‌ خونی و ارتـباطات فامیلی قابل درک برای کودک، مفهوم نوع  دوستی را در بعد فراگیر و جهانی‌، به‌ زیبایی در شـعر خـود مـنعکس ساخته است. او اعتقاد دارد که تمام اشعار کودک آموزش محور هستند. به‌ عقیده‌ رحماندوست، آمـوزش در شـعر کـودک‌ باید منطبق با روانشناسی رشد کودک و توانایی های او و بگونه غیرمستقیم شکل گـیرد. اشعار تعلیمی و آموزش محور در شعر رحماندوست، شامل موضوعاتی نظیر: آموزش اندیشـیدن به خود، یاددهی مهارت های حفظ و مراقبت‌ از خود، آموزش های شهروندی، آموزش های تربیتی و دینی، آموزش مسایل اجتماعی و آموزش مفاهیم انتزاعی است. این آموزش های غیرمستقیم در شعر رحماندوست، اغلب از طریق عنصر خیال و تصویرسازی شکل می گیرد. تصویرهای استفاده شده‌ در این اشعار آموزش محور، اغلب بر چهار رکن حسی-تجربی، حسی-عاطفی، حسی-شـناختی و حسی-تخیلـی اسـتوار هستند. در ساخت‌ تصاویر تخیلی از سه ویژگی جانشین سازی یک یا چـند مفهوم‌ قـابل‌ درک تر برای کـودک در جای یک مفهوم دور از دسترس، جاندارپنداری اشیا و پدیده های طبیعت چون کوه و گـل ‌توسـط‌ کودک که به شخصیت پردازی توسط شاعر در تصاویر ذهنـیش منجر می شـود و ویژگی‌ تجسـم‌ منسجم‌  استفاده می شود تا شعر همانگونه که موجب جلب ذهن‌ کودک و ایجاد لذت در او می شود، مفاهیم مورد نـظر ‌ ‌شـاعر را نیز به‌ او آموزش دهد. (۶)

 منابع‌ :

١. ادبیات کودکان و نوجوانان، حجازی، بنفشه، (١٣٨٤)، چاپ هـشتم، تـهران: روشـنگران

٢. ادبیات کودکان، شعارینژاد، علیاکبر، (١٣٨٧)، چاپ بیست و ششم، تهران :انتشارات اطلاعات

٣. از آسمون تا اینجا، رحماندوست، مـصطفی، (١٣٨٥)، تهران: کانون پرورش‌ فکری کودکان و نوجوانان

٤. باغ مهربانی ها، رحماندوست، مصطفی، (١٣٦٧)، تران : وزارت آموزش و پرورش .

٥. بـررسی اصلی ترین ویژگی های زبانی و تـصویرآفرینی در اشـعار رحماندوست، صادقزاده، محمود، (١٣٩٣)، «مطالعات ادبیات کودک»، سال ٥، شماره ٢، صص ٧٥-١٠٦‌

٦. بررسی‌ مهارت های زندگی در شعر کودک، صابری، سحر، (١٣٩٠)، «کتاب ماه کودک و نوجوان »، شهریور ماه ، صص ٩٤-١٠٠