عبدالمحمد آیتی یکی از چهره‌های درخشان و ماندگار در حوزه تاریخ اسلام به شمار می‌رفت که با نگارش و ترجمه آثار متنوع خدمت ارزنده‌ای به فرهنگ ایرانی اسلامی ارایه داد. آشنایی ژرف با فرهنگ و ادب پارسی، شناخت ادبیات عرب، آگاهی از دیدگاه‌های جدید درباره ترجمه از ویژگی‌های مهم آیتی بود.

وقتی چیزی ساخته می‌شود، مثل کامپیوتر، تلویزیون و یا اینترنت، مقدار زیادی لغت همراه خود می‌آورد اما من درباره‌ زبان فارسی هیچ دغدغه‌ای ندارم؛ چون آن‌قدر محکم و غلیظ است، که با این چیزها خللی در وجودش پیدا نمی‌شود. الآن ما این شعر را هنوز هم می‌خوانیم که «بوی جوی مولیان آید همی». این شعر بیش از هزار سال است که سروده شده؛ ولی وقتی می‌خوانیدش، انگار مال امروز است، یا مثلا داستان «گردآفرید» از «شاهنامه»؛ جدا از لغات مشکل این اثر. ما این‌ها را متوجه می‌شویم؛ حال آن‌که در اروپا زبان افرادی مثل شکسپیر یا امثال او را دیگر امروز نمی فهمند؛ ولی ما شعر فردوسی، نظامی و یا داستان «سمک عیار» را می‌فهمیم و برای‌مان قابل درک‌اند. این بخشی از سخنان عبدالمحمد آیتی یکی از برترین پژوهشگران و مترجمان ایرانی است که درباره‌ تهدید یا از میان رفتن زبان فارسی مطرح کرده بود.

تحصیلات

عبدالمحمد آیتی در اردیبهشت ۱۳۰۵ خورشیدی در بروجرد دیده به جهان گشود. وی در زادگاه خود به مکتب‌خانه سنتی آغاباجی رفت، سپس به دبستان اعتضاد که قدیمی‌ترین مدرسه مدرن در بروجرد بود، فرستاده شد. آیتی در  ۱۳۲۰ خورشیدی وارد دبیرستان شد و در سال‌های آخر به تحصیل علوم حوزوی علاقه‌مند شد و به مدرسه علمیه نوربخش رفت و چند سالی در آن‌جا علوم اسلامی را فراگرفت. در سال ۱۳۲۵ خورشیدی وارد دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران شد. وی با کسب فیض از محضر درسی استادانی همچون بدیع‌الزمان فروزان‌فر، محمود شهابی، غلام‌حسین صدیقی، موسی عمید، مدرس رضوی، عرب‌شاهی، سیدمحمد مشکوه، راشد، دکتر علی‌اکبر فیاض و محمد محمدی به دریافت مدرک لیسانس نائل آمد. آیتی هم‌زمان توانست دوره‌های روان‌شناسی و علوم تربیتی را در دانشکده ادبیات بگذراند و در ۱۳۲۸ خورشیدی با رتبه اول، مدرک لیسانس در آن رشته را نیز دریافت کند ... پس از به پایان بردن دوره لیسانس به خدمت وزارت آموزش و پرورش درآمد و برای تدریس به بابل رفت. او بیش از ۳۰ سال در شهرستان‌ها و تهران به عنوان دبیر به تدریس پرداخت و در کنار تدریس، سردبیری ماهنامه آموزش و پرورش را نیز بر عهده داشت و در دانشگاه فارابی و دانشگاه دماوند ادبیات فارسی و عربی تدریس کرد. از جمله کارهای اجرایی وی عضویت در فرهنگستان زبان و ادب فارسی بود و همچنین سال‌ها ریاست بخش پژوهش‌های ادبی و دانشنامه را در فرهنگستان برعهده داشتند.

ورود به عرصه نویسندگی و ترجمه کتب عربی

آیتی نویسندگی را بنا به گفته خودش از ۱۳۲۹خورشیدی آغاز کرد و  بعد از آن هیچ‌گاه قلم را بر زمین نگذاشت. حاصل کوشش علمی او حدود بیست عنوان کتاب در بیش از چهل مجلد است.  با آن‌که او به تصنیف آثار مستقل بیش از کار مستقل علاقه داشت به ملاحظۀ ضرورت آشنایی مردم کشورش با فرهنگ زمانه، راه ترجمه را برگزید تا در انتقال معارف و فرهنگ اقوام دیگر سهمی داشته باشد. در این راستا، برای نخستین بار وی در «کتاب هفته» مطلبی با نام «باتلاق» نوشت و به‌دنبال آن، رمان «کشتی شکسته تاگور» را ترجمه کرد.

یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های آیتی ترجمه‌ کتاب‌های دینی همچون قرآن، نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه بود. در حقیقت آیتی در ترجمه متون دینی بسیار حرفه ‌ای بود و آثار ارزشمندی در این زمینه از او به یادگار مانده است که می توان به ترجمه العبر ابن خلدون اشاره کرد. مقدمه بسیار بی نظیر ابن ‌خلدون بر این کتاب نزد همه آشنایان به تاریخ اندیشه در جهان اسلام شناخته شده است. استاد آیتی با همت چشمگیر خود آن متن دشوار را به فارسی برگرداند و در این مدت ناگزیر شد که نسخه‌های مختلفی از آن کتاب را از نظر بگذراند تا ترجمه‌ای شایسته ارایه دهد. علاوه بر العبر او تقویم البلدان ابوالفداء در جغرافیای تاریخی، مختصر تاریخ الدول ابن عبری، الحوادث الجامعه منسوب به ابن فوطی و الغارات ابن هلال ثقفی و از میان تحقیقات معاصر تاریخ دولت اسلامی در اندلس محمد عبدالله عنان، حجاز در صدر اسلام احمد العلی و تعمیر و توسعه مسجد پیامبر ناجی محمد حسن را به فارسی برگرداند.

ناگفته نماند که در حوزه ترجمه دینی، آیتی با ترجمه قرآن کریم گام بلندی در دنیای ترجمه برداشت. در این خصوص باید اذعان داشت که ارایه ترجمه رسا از قرآن کریم به زبان فارسی از دیرباز مورد توجه و اهتمام قرآن پژوهان بوده و هر یک به اندازه وسع و توان علمی خود از قرون گذشته تا کنون ده ها اثر ارزشمند در زمینه ترجمه قرآن از خود بر جای گذارده اند. در میان آنان، افرادی همچون آیتی که شیوه های هنر را در ترجمه قرآن با اسلوب ادب در هم آمیخته اند و معنا را با حفظ محتوا عرضه داشته اند، ترجمه آنان مطلوب تر و موفق تر بوده است. وی با توجه به آشنایی که به قواعد ترجمه و با اطلاعاتی که از ادبیات عرب و نیز ادبیات فارسی داشت، سعی کرد، قرآن را طوری ترجمه کند که سلیس و روان و قابل فهم برای تمام اقشار جامعه باشد. پرجاذبه بودن این ترجمه از یک طرف و ارایه ترجمه دور از اشتباه و غلط از سوی دیگر این کتاب را برجسته کرده است. آشنایی ژرف با فرهنگ و ادب پارسی، شناخت ادبیات عرب، آگاهی از دیدگاه های جدید درباره ترجمه، مراجعه به منابع تحقیق و اعتقاد به قرآن و آشنایی با دانش های تفسیری از ویژگی های لازم برای مترجم قرآن است.  که آیتی تمام اینها را دارا بوده و در کتاب خود آورده است. بهاء الدین خرمشاهی در این خصوص چنین می نویسد: یکی از فرخنده ترین و مهم ترین رویدادهای تاریخ یک هزار و یکصد ساله قرآن مجید به فارسی ترجمه شیوای استاد عبدالمحمد ها آیتی مترجم نامدار معاصر از آن است و در جای دیگری می گوید: اما ترجمه استاد عبدالمحمد آیتی در مجموع شیواترین، سرافرازترین، خوش خوان ترین، متین ترین، دقیق ترین و امروزی ترین ترجمه قرآن مجید است.

در حقیقت آثار آیتی از نظر سبک متفاوت است و به لحاظ موضوع متفاوت، متنوع و مشتمل بر متن‌های کهن تاریخی، ادبی و جغرافیایی اعم از قدیم و جدید است. تنوع آثار ترجمه شده به قلم آیتی حاکی از گستردگی و عمق اطلاعات تاریخی و جغرافیایی، دینی و ادبی و تسلط او بر فن ترجمه و سبک‌های مختلف ادبی و نوشتاری است. حداد عادل رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی درباره عبدالمحمد آیتی می‌گوید: آیتی خصوصیاتی داشت که در کم‌تر شخصی دیده می‌شود؛ او هم با معارف اسلامی از طریق تحصیلات حوزوی آشنا بود و هم به روش‌های تحقیق دانشگاهی آشنایی داشت. هم با ادبیات قدیم فارسی و هم با شعر و ادب جدید حتی شعر نو آشنا بود. او با ادبیات اروپایی هم آشنایی داشت. او کارهای قابل اعتمادی در ادبیات قدیم و جدید داشت. نثر روان و امروزین ایشان در زبان فارسی کاملا دلنشین و دلپسند و کاملا قابل استفاده است و استادی ایشان را در درک ادبیات عرب نشان می‌دهد.

وی همچنین مقالات و نقدهای ادبی فراوانی منتشر کرده و به ادبیات و کلام عرب نیز چیره بود. این نویسنده چیره‌دست مدتی در ماهنامه آموزش و پرورش و سایر مجله های ادبی فعالیت کرد. وی همچنین به دلیل کارنامه علمی درخشان خود، جوایزی دریافت کرده است از جمله به دلیل ترجمه کتاب "تاریخ ادبیات زبان عربی" برنده جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شد. از دیگر آثار وی می توان به تحریر تاریخ وصاف؛ آمرزش ابوالعلا معری (ترجمه)، داوری حیوانات نزد پادشاه پریان، گزیده شرح مقامات حمیدی، در تمام طول شب، شرح چهار شعر بلند نیما و ... اشاره کرد.

خاموشی

سرانجام این پژوهشگر توانا در ۲۰ شهریور ۱۳۹۲ خورشیدی بر اثر کهولت سن دیده از جهان فرو بست و در قطعه نام‌آوران بهشت زهرای تهران تشییع و به خاک سپرده شد.