رضا مافی از هنرمندان بزرگ عرصه نقاشی و خوشنویسی محسوب می‌شود که جذبه خط نستعلیق او را به نقاشی کشاند. وی از خوشنویسان نوگرای ایران است که در شکل‌گیری نهضت بازگشت به شیوه‌ خوشنویسان دوره قاجار گام برمی‌داشت.

هدف من زنده نگه داشتن خط زیبای نستعلیق است. تابلوهای من بر پایه‌های یک هنر اصیل و سنتی استوار است و از این روست که با فارغ بالی جست و جو می‌کنم بی‌آنکه بخواهم ریشه این هنر را بخشکانم، چراکه هدف آن احیاست نه انهدام. فکر می‌کنم، انواع خطوط و به ویژه خط نستعلیق از نظر فرم بسیار غنی است، با فراز و نشیب‌ها و کشیدگی‌ها و دوایر آن که کاملاً حالات القایی زیادی را دربردارند؛ اینها بخشی از گفته های رضا مافی است که به خلق نقاشی خط در دوره معاصر پرداخت.

تولد و خانواده

رضا مافی در ۱۳۲۲ خورشیدی در مشهد به دنیا آمد. پدرش زرگر و حکاک بود و با این هنر ظریف آشنایی داشت به همین دلیل رضا هم از کودکی به آموختن خوشنویسی پرداخت. برادر بزرگترش، نقاشی می‌کرد و به هنرهای تجسمی بسیارعلاقه‌مند بود، به همین دلیل هم این نوع ویژگی های خانوادگی در زندگی آینده رضا تاثیر گذاشت.

آغاز راه هنر
رضا در نوجوانی به گلدوزی نقوش تزئینی و مذهبی بر روی پارچه‌های مخمل در مغازه گلدوزی مشغول شد و با مجموعه کاشیکاری‌ها و گچبری‌ها و خطوط خوشنویسی و اسلیمی بکار رفته در معماری مساجد و بناهای مشهد از نزدیک آشنا بود.

تحصل در هنر

رضا در ۱۳۴۳ خورشیدی در انجمن خوشنویسان ایران، در کلاس درس حسین میرخانی استاد ارشد آن انجمن مشغول به تحصیل در حوزه هنر شد و سپس به تمرین از خطوط میرزا غلامرضا اصفهانی خوشنویس صاحب‌نام عهد ناصرالدین شاه پرداخت و شیوه‌اش بر خلاف خوشنویسان هم عصر خود به سمت کار پیشینیان میل کرد. او تمرین خوشنویسی و نقاشی را در کنار هم پی ‌گرفت. او هنرمند پرکاری بود و با وجود فرصت اندک حیاتش آثار بسیار زیادی در زمینه خوشنویسی، نقاشی‌خط و نقاشی به جای گذاشت.

خوشنویسی

مافی نستعلیق را ملیح و زیبا می‌نوشت، چنان‌که از همان نخستین نمایشگاهش در موزه ایران باستان در ۱۳۴۶ خورشیدی توجه هنرشناسان به خط‌وربط او جلب شد. او مانند بسیاری خوشنویسان آن دوره جذب بازار کار شد و در میان گرافیست‌های سنتی برای امور چاپی بازار، سفارش خط قبول می‌کرد.

زنده کردن هنر خوشنویسی

این هنرمند کوشش کرد تا اعتبار ازدست‌رفته خط را -در سطح ذوق عمومی- بدان بازگرداند و این عزم درست، زمانی در ذهن او نقش بست که با ظهور هنرمندانی چون زنده‌رودی و عموماً نقاشان مشهور به سقاخانه، توجهی عمومی به این هنر سنتی جلب شده بود. مافی راه و رسم زنده‌رودی را می‌شناخت اما معتقد بود که خط نباید به‌عنوان عنصری تزئینی یا موضوعی فرعی در نقاشی به کار رود، بلکه خوشنویسی سنتی ایران، خاصه سیاه‌مشقی، چنان ظرفیتی دارد که باید خط مضمون و محور اصلی تابلو قرار گیرد و ظرفیت نهفته آن دوباره آشکار شود.

مافی می خواست تا خوشنویسی را به شیوه ای که سده ها تکامل‌یافته و اکنون چون گنجینه‌ای در دسترس بود اما در عرصه هنر معاصر ناشناخته و مورد بی‌اعتنایی بود، با حفظ اصول سنتی دقیقش، از نو زنده کند و در مرحله بعد ببیند که این فن در عرصه هنر مدرن (خوشنویسی) چگونه می‌تواند خود را نو کند و دگردیسی هنری یابد. پس به‌عنوان پرچم‌دار این نوسازی سنتی شگردهای متنوعی به کار بست و مؤمنانه در این راه کوشید.

خط مافی در نمایشگاه

خط دلکش و زیبای مافی به مدد معانی بلند، جای خود را باز کرد. بعد از تابلوهایی که به مدد شعر جلوه های مضاعف می‌یافت، مافی به سیاه‌مشق رو آورد و نمایشگاه‌هایی از ترکیب‌های سنتی این شیوه ارایه کرد. این سیاه‌مشق‌ها که با تجربه‌های زنده رودی و پیلارام همسو بود، ازنظر شکلی به زنده‌رودی نزدیک بود؛ چون هردو از یک منبع برداشت می‌کردند و ازنظر پرداخت و حسن خط باکارهای پیلارام و افجه‌ای همگن بود.

مافی خطوط برجسته خود را روی سرامیک‌های رنگی آزمود و موفقیتی بزرگ یافت. در نمایشگاهی دیگر قلم‌اندازهایی را بر بوم سفید نقش زد که سطری شکسته‌نستعلیق – حاوی شعری - با آزادی بی‌مرزی بر پرده نقشی می‌بست. بازی قلم و مرکب حروف را در آغاز نمایان می‌کرد اما در پروازهای پرکشش و موسیقایی قلم، استمرار خط مرکب در سفیدی پرده گسسته می‌شود و رد سریع قلم با توقفی دیگر در دوات به بقیه شعر می رسید که سطر پایان یافته را جهت می‌بخشید.

برگزاری نمایشگاهی از آثار نقاشی آمیخته با خط مافی در گالری سیحون نقطه عطفی در تاریخ این هنر به شمار می‌رود چرا که برای نخستین بار خوشنویسی که تا به آن روز هنری سنتی به حساب می‌آمد، با شیوه‌های نقاشی مدرن تلفیق می‌شد. مافی که هم خوشنویس بود و هم نقاش، از ترکیب این ۲ هنر راهی نو و شیوه‌ای جدید در هنر معاصر ایران پدید آورد که تا به امروز ادامه پیدا کرده‌ و پیروان فراوانی دارد. این هنرمند در ۱۳۵۸ خورشیدی نمایشگاهی در باغ فردوس تهران برگزار کرد و با استقبال زیادی همراه شد. او با خط سودایی خود شعرهای انقلابی شاعران متعهد زمان را هنرمندانه بازتاب داد.

آثار

مافی در ۳۹ سال زندگی بیش از ۸۰۰ تابلو از خود به یادگار گذاشت و در حدود ۵۰ نمایشگاه از آثار او در داخل و خارج از کشور از جمله در کشورهای فرانسه، پاکستان، بلژیک، ترکیه، یوگسلاوی، انگلستان، سوئیس و ایتالیا عرضه و مورد توجه علاقه‌مندان قرار گرفت.

این هنرمند در طول زندگی کوتاه خود تعداد قابل توجهی آثار سیاه مشق آفرید. او در این روش فرم‌های بدیع و جدید را با استفاده از قلم نی و مرکب (بدون قلمو) بر روی بوم می‌نوشت. مافی با تسلطی که بر شیوه‌های مختلف خوشنویسی چون نستعلیق، شکسته، ثلث، تعلیق و رقاع و اجرای آنها بر روی بوم داشت، توانست زیبایی نهفته در سیاه مشق نویسی را آشکار و روحی تازه در آن بدمد.

بخشی از کارهای او نیز شامل آثار نقاشی خط به صورت سه بعدی و برجسته است. در این شیوه، او حروف و کلمات را روی یونولیت یا پلاستوم برش می‌داد و بدین صورت ترکیب‌بندی‌های گوناگون و بدیعی ایجاد می‌کرد. سپس سطح کار را با مواد لعابی می‌پوشاند تا حسی از سرامیک و گاه گچبری به مخاطب القا کند.

مافی علاوه بر کار هنری، برای تحقیق و به قول خودش سیاحت و مطالعه در زمینه هنرهای شرقی چندین بار به کشورهای آسیایی و اروپایی سفر کرد.

درگذشت

سرانجام این هنرمند در یکم مهر ۱۳۶۱ خورشیدی در ۳۹ سالگی و در اوج موفقیت هنری به‌هنگام اسب‌سواری از اسب سقوط کرد و دچار خون‌ریزی مغزی شد و در روز چهارم مهرماه درگذشت و در حرم عبدالعظیم حسنی به خاک سپرده شد.