دکتر محمدرضا رئیسی _ روانشناس
  با گسترش دسترسی مردم به اینترنت و حجم زیادی از خدمات و تبلیغات در این بخش، ارزش راهبردی این فضا و دسترسی به آن هر روز بیشتر احساس می­‌شود؛ از طرفی با ورود خدمات بهداشتی-درمانی اعم از مسائل پزشکی و روان‌شناسی به دنیای شبکه­‌های مجازی، داده­‌های غیرعلمی و شبه‌علمی روانه این فضا شده است.

در این میان یکی از چالش­‌های اساسی در حوزه «پزشکی از راه دور» یا همان (Telemedicine) اصالت کالا و خدمات ارائه شده بر بستر وب و شبکه­‌ها و پیام­‌رسان­‌های آنلاین مجازی است. در این زمینه با گسترش ویروس کرونا و موج گسترده مشکلات و اختلال‌های روان‌شناختی، استقبال بسیاری از خدمات مشاوره و روان‌درمانی آنلاین در فضای مجازی کشور مشاهده می­‌شود که در کنار مزایا و فواید آن، با اشکال‌ها و معایبی نیز همراه است.

چندی پیش فعالان برنامک­‌های روان‌شناسی کشور در دیدار با رئیس مرکز ملی فضای مجازی، بر ساماندهی و قانون‌گذاری برای شناسایی شبه­‌روان‌شناسان فعال در پیام‌رسان‌هایی همچون تلگرام و اینستاگرام که فاقد صلاحیت و مدرک معتبر رسمی هستند، تاکید کردند.
در این دیدار «سید ابوالحسن فیروزآبادی» دبیر شورای عالی و رئیس مرکز ملی فضای مجازی با «محمد حاتمی» رئیس سازمان نظام روان‌شناسی و مدیران برنامک‌ها (application) و بسترهای (platform) حوزه روان‌شناسی در فضای مجازی به گفت‌وگو نشستند و معضل حضور شبه­‌روان‌شناسان و روان‌شناسی زرد را به بحث گذاشتند.

جدا از محتوای آن جلسه و تصمیم‌هایی که گاه ممکن است در هزارتوی اداری، مدت­‌های زیادی منتظر اجرا بمانند، در بخش نخست این نوشتار پدیده روان‌شناسان قلابی و روان‌شناسی زرد را با تاکید بر فضای مجازی و شبکه­‌های اجتماعی آنلاین بررسی می­‌کنیم.

روانشناسی زرد چیست؟
در روان‌شناسی زرد، اغلب پیشنهاد راه‌حل‌های سریع برای مشکلات مهم و دشوار ارائه می‌شود. این روش‌ها به‌طور معمول از سوی پژوهش‌ها و جامعه علمی تأیید نمی‌شوند؛ اما افراد عادی را به سرعت ‌به سمت خود جلب می‌کنند و کسانی که به دنبال حال خوب هستند، برای رسیدن به این هدف، از روان‌شناسی زرد استقبال می‌کنند؛ به­ ویژه در اوضاع کنونی اقتصادی کشور که انبوهی از مشکلات اقتصادی، اجتماعی، خانوادگی و بین شخصی در زندگی فردی و جمعی اقشار مختلف مردم مشاهده می­‌شود.

با اینکه علم روان‌شناسی تلاش می‌کند از طریق روش‌های علمی، رفتار و فرایندهای ذهنی انسان‌ها را مطالعه کند و این دانش معتبر، برای مردم جذاب است چون کمک می‌کند آن‌ها جواب پرسش‌های ذهنی‌شان را پیدا کنند، اما روان‌شناسی زرد، تلاش می‌کند شما را خیلی زود به جواب برساند، به شما راهکار بدهد و بگوید رمز زندگی موفق را می‌شناسد. نویسنده‌های کتاب‌های زرد روان‌شناسی، برخلاف نویسندگان کتاب‌های علمی، به طور معمول روان‌شناس نیستند، منبع علمی ندارند و شواهد تجربی از آن‌ها حمایت نمی‌کند.

شبه‌روان‌شناسی یا روان‌شناسی زرد، به مباحثی اطلاق می­‌شود که هیچ پایه علمی ندارند و گاه آمیخته با خرافات، دروغ، فریب و حتی آسیب­‌رسان هستند و در بیشتر موارد از سوی کسانی ارائه می­‌شود که هیچ تخصص آکادمیک در حوزه روان‌شناسی و روان‌پزشکی نداشته و بیشتر از آنکه دانشور باشند، سخنورانی حرفه­‌ای هستند.این کتاب­‌ها بیشتر اوقات، محتواهای فریبنده‌ای دارند و با ترویج تفکر اشتباهی مانند کسب موفقیت از راه نشستن و فکر کردن(!)، تلاش می‌کنند مخاطب را مجاب کنند که می‌توانند فقط با تفکر مثبت به موفقیت، ثروت، شادی و … برسند! این در حالی است که بسیاری از این کلمات، مبهم هستند و تعریف روشنی هم از آن‌ها ارائه نمی‌شود. اگر دقت کنید، متوجه می‌شوید که در چنین کتاب‌هایی، پدیده‌های بی‌ربط به­شکلی حیرت‌آور به هم ربط داده می‌شوند.

از منظری دیگر عبارت شبه‌روان‌شناسی یا روان‌شناسی زرد، به طور عمده به مباحثی اطلاق می­‌شود که هیچ پایه علمی ندارند و گاه آمیخته با خرافات، دروغ، فریب و حتی آسیب­‌رسان هستند و در بیشتر موارد از سوی کسانی ارائه می­‌شود که هیچ تخصص آکادمیک در حوزه روان‌شناسی و روان‌پزشکی نداشته و بیشتر از آنکه دانشور باشند، سخنورانی حرفه­‌ای هستند.

«راز» و «جذب؛» نمونه‌ای آشنا از روان‌شناسی قلابی
شاید یکی از نمونه­‌های برجسته از مصداق شبه­‌روان‌شناسی را در یکی دو دهه اخیر، بتوان محتوای کتاب «راز» اثر «رواندا برن» دانست که پر از مطالب بی‌پایه، غیرعلمی، مبتنی بر خرافات و حرافی و در مواردی به شدت زیان­‌رسان است. این کتاب که به لطف تبلیغات فراوان در کشورمان نیز به فروش بسیار رسید و از سوی چند انتشارات با ترجمه مختلف، منتشر شد، چنان تب رسیدن به «همه آرزوها» را بالا برده بود که نقل مجالس بسیاری از خانواده‌ها و جمع­‌های دوستانه شده بود.

با وجود استقبال فراوان از این کتاب بی‌محتوا، بیشتر خوانندگان بعد از مطالعه آن و به کاربردن روش­‌های «جادویی­‌اش»، پی به بی‌مایگی مطالب آن برده و عطایش را به لقایش بخشیدند. در مورد این کتاب خاص، مطالعه اثر ارزشمند آقای «پوریا زرین‌فر» با عنوان «نقد کتاب راز» به همه علاقه­‌مندان به مباحث اصیل روان‌شناسی کاربردی توصیه می­‌شود. این نقدنامه چنان موشکافانه و جامع، کتاب راز را به بررسی نشسته که هر خواننده‌ای متحیر می­‌شود چگونه میلیون­‌ها نسخه از آن در ایران و جهان به فروش رفته و «راز» فریب مردم در مطالعه آن چه بوده است.

از این دست کتاب­‌های شبه­‌روان‌شناسی در بازار نشر فراوان است و متاسفانه در غفلت مسئولان ناظر، هر روز بر شمار و عناوین آنها اضافه می­‌شود؛ کتاب­هایی چون «بیندیشید و ثروتمند شوید»، «چهار اثر از فلورانس اسکاول شین» و «بنویس تا اتفاق بیافتد»، تنها بخشی از عناوین کتاب­های زرد هستند. نگارنده افراد بسیاری را سراغ دارد که با مطالعه این کتاب‌ها به مشکلات شدید روان‌شناختی مبتلا شده‌اند!

روانشناسی زرد در فضای مجازی
اما در فضای مجازی، اوضاع آشفته­‌تر از دنیای کتاب و نشر است. اگر در یک اثر مکتوب، نویسنده‌ای (عمدتا خارجی) اثری را می­‌نویسد و مترجمان ما به ترجمه و نشر آثار آن­ها می­‌پردازند، ممکن است عده اندکی از افراد کتاب­خوان به آن اثر بی‌ارزش و غیرعلمی دسترسی داشته باشند و عمر و سرمایه خود را تلف کنند؛ اما در فضای مجازی که روان‌شناسان قلابی بسیاری حضور دارند، با اخذ مبالغ گزاف به ارائه راهکارهایی می­‌پردازند که نه تنها مفید نیست، بلکه مضر و آسیب­‌رسان بوده و ممکن است فرد را تا پایان عمر از هرچه روان‌شناسی و مشاوره و روان‌پزشکی بیزار کند.

در فضای مجازی که اوضاع آشفته‌تر از دنیای کتاب و نشر است، روان‌شناسان قلابی با اخذ مبالغ گزاف به ارائه راهکارهایی می­‌پردازند که نه تنها مفید نیست، بلکه مضر و آسیب­‌رسان بوده و ممکن است فرد را تا پایان عمر از هرچه روان‌شناسی و مشاوره و روان‌پزشکی بیزار کند.نتیجه آنکه، مشکلات فردی و بین­‌فردی مردم ماندگار شده و با ریشه‌دواندن در همه سطوح زندگی شخصی و اجتماعی آنها، معضلات پیچیده‌ای را می­‌آفریند؛ معضلاتی در حوزه کار، شغل، ازدواج، روابط دوستانه، روابط اجتماعی، اختلال‌های روان‌شناختی و ... .

از مشاهده آنچه در فضای مجازی و به­ ویژه در اینستاگرام و تلگرام می­‌گذرد، متوجه حضور حیرت­‌آور کسانی هستیم که با عناوین فریبنده و قلابی روان‌شناس، روان­‌پژوه، مربی، مِنتور (mentor) مربی رشد فردی، مشاور رشد فردی، مربی سرمایه‌گذاری و ... فعال هستند و گاه گردش مالی بزرگی را در ماه رقم می­‌زنند.

در نوشتار بعدی، به معرفی کامل این افراد، شاخصه­‌های اصلی فریبندگی و معیارهای تشخیص روان‌شناسان اصیل از قلابی خواهیم پرداخت.