پیدایش مطبوعات در سده گذشته در پیشرفت دموکراسی سهم بسیاری داشته و بر اذهان عمومی اثر زیادی گذاشته است. به همین دلیل هم برای نشان دادن اهمیت سیاسی مطبوعات در همان آغاز بر آن نام رکن چهارم نهادند. امروزه یکی از شاخصه های مهم برای اندازه گیری میزان توسعه یافتگی کشورها، شاخص دانایی و اطلاعات است که مطبوعات در ارتقای آن نقش بارزی دارند. به این صورت که مطبوعات می‌توانند با انعکاس مطلوب واقعیت ها و افزایش اطلاعات مردم در راستای توسعه فرهنگی و بالا بردن توان تصمیم‌گیری در جامعه حرکت کنند.

بنابراین اگر موانع پیش روی مطبوعات برداشته شود و آزادی آن ها سلب نشود و بتوانند از اشخاص و دولت هم از نظر سیاسی و فکری و هم از نظر مادی مستقل باشند، می توانند در راه ایجاد جامعه مدنی پویا و گسترش فرهنگ دموکراتیک و افزایش مشارکت اجتماعی نقش موثری ایفا کنند. همین تاثیرگذاری و اهمیت مطبوعات بود که سبب شد به پیشنهاد یونسکو و تصویب مجمع عمومی سازمان ملل در نوامبر ۱۹۹۱ میلادی روز سوم ماه مه هر سال به عنوان روز جهانی مطبوعات معرفی شود.

مطبوعات زنده و پویا در جامعه

مطبوعات زنده و پویا در هر حکومت به خصوص حکومت های دموکراتیک و جمهوری دارای ویژگی های منحصر به فردی هستند که می توانند بسیاری از معادلات درون قدرت را به نفع مردم و شهروندان تغییر دهند. این مطبوعات باید دارای چنین ویژگی هایی باشند؛ یعنی ذکر واقعیت ها، نقد و بررسی و ارایه تحلیل های واقع بینانه و روشنگرانه نسبت به مسایل و جریان های موجود کشور، نقد عملکردهای دولت، آگاهی دادن به مردم، ابلاغ افکار عمومی به دولت و اعمال فشار عمومی بر آن. این ویژگی ها باعث می شود تا دولت ها تنها زمانی بتوانند دولتی پاسخگو باشند که مردم از عملکرد آن آگاه باشند؛ آگاهی که جز از طریق رسانه‌های گروهی از جمله مطبوعات مستقل و غیروابسته به دولت امکان‌پذیر نیست.

این ویژگی هایی که برشمرده شد در سایه آزادی بیان و آزادی خود مطبوعات قابل دست یابی است؛ آزادی هایی که جوهره جمهوری و دموکراسی محسوب می شود. منظور از آزادی بیان و مطبوعات آن است که هر شهروندی حق اظهار نظر دارد و نیز حق دارد، اظهار نظر خود را مانند دیگران به گوش همگان برساند. برای این منظور افراد، حقِ جستجو و دستیابی به همه نوع اطلاعات و اندیشه‌ها از طریق همه رسانه‌ها را دارند.

البته منظور از آزادی بیان، آزادی مخالفان و منتقدان است زیرا اگر فقط افرادی که به نحوی به قدرت سیاسی وصل اند، آزاد باشند، این آزادی نیست. آزادی یعنی آزادی مخالف. بنابراین هنر حکومت این نیست که مخالف خود را از صحنه دور کند، بلکه هنر حکومت این است که مخالفان خود را وادار سازد تا در چارچوب قانون بتوانند، عقاید و نظریات خویش را بیان کنند که این اتفاق هم با آزادی دادن به مطبوعات عملی می شود.  

در واقع می‌توان گفت که آزادی مطبوعات بخشی از آزادی است که برای رشد تعالی انسان در اختیار وی قرار می گیرد. این آزادی از ضروریات حیات اجتماعی و زندگی سیاسی به شمار می‌آید و وسیله‌ای برای تضارب افکار، مبادله اطلاعات و انتقال میراث بشریت است. همچنین فضای مناسبی جهت گفت وگو و تبادل فرهنگی میان تمدن ها و فرهنگ های مختلف ایجاد می کند.

نقش مطبوعات در هدایت و شکل‌دهی افکار عمومی

مطبوعات وقتی که از آزادی لازم برخوردار باشند، نقش های مختلفی برعهده می گیرند. یکی از اینها، نقش انکار ناپذیر آنها در هدایت و شکل دهی افکار عمومی و تاثیرگذاری آنها بر تحولات سیاسی و اجتماعی است زیرا مطبوعات آزاد و مستقل آیینه فکر، فرهنگ و تحولات درونی و بیرونی ملت ها به شمار می روند و نقش آن ها در فرایند توسعه سیاسی و ایجاد جامعه مدنی انکارناپذیر است.

مطبوعات می توانند با انعکاس واقعیت های جامعه و آموزش سیاسی مردم و پرهیز از یک سویه نگری به توسعه سیاسی و گسترش دموکراسی کمک کنند. آنها با متمرکز شدن بر مشکلات یا پدیده های خاص افکار عمومی را شکل می دهند و در تغییر و تحولات اجتماعی و سیاسی نقش دارند. بنابراین قدرتمندترین رسانه که می تواند بر افکار عمومی تاثیر بگذارد و ذهن  مردم را به هرسویی که می خواهد بکشاند، مطبوعات هستند که با جلوه دادن یک خبر مهم و انتشار آن در سطح گسترده ای از پهنه گیتی رسالت خود را که همان تاثیر بر افکار عمومی است، انجام دهند.

مطبوعات و توسعه سیاسی

مطبوعات و توسعه سیاسی بر روی یکدیگر تأثیر متقابل دارند. به این صورت که نظام سیاسی توسعه یافته برساخت و کارکرد مطبوعات تأثیر می گذارند و متقابلاً مطبوعات نیز به عنوان مجرا و بستر تضارب آرا و عقاید در فراهم کردن گفت وگوی نقادانه، نقش موثری در ایجاد زمینه توسعه سیاسی ایفا می کنند.

البته نباید از نظر دور داشت که توسعه سیاسی به مشارکت روز افزون در سیاست، تحرک توده مردم به شناخت بیشتر افراد و گروه ها نیازمند است؛ یعنی به ۲ شرط نیاز دارد: یکی اینکه مردم احساس کنند که جزئی از ملت هستند و توانایی اثر گذاری و تصمیم گیری در سرنوشتشان را دارند که در این خصوص، وسایل ارتباط جمعی از جمله مطبوعات می تواند به حمایت و تشویق مردم به مشارکت بپردازند و دوم اینکه نهادهایی توسعه یابند که توانایی بیان و تشخیص منافع گروه های متفاوت و تبدیل آنها به برنامه های سازگار و اجرای خط مشی های مربوط را داشته باشند که در این زمینه لزوم ایجاد تشکل های سیاسی و مدنی و مطبوعات مستقل به عنوان تریبون انتقال صداها و ایده های گوناگون احساس می شود.

بنابراین اگر توسعه سیاسی را وجود کثرت، رقابت و مشارکت در جامعه دانست، رسانه ها از جمله مطبوعات می توانند در به وجود آوردن این شرایط و حفظ و تداوم آن نقش مؤثر ایفا کنند. مطبوعات به عنوان یکی از کانال های ارتباطی مهم و تأثیرگذار در ساخت سیاسی جوامع به شمار می آیند که در ایجاد و گسترش فضای توسعه یافته سیاسی می‌توانند نقش آفرین باشند.

ایجاد ارتباط دوسویه میان دولت و مردم یکی از کارکردهای اصلی مطبوعات در روند توسعه سیاسی است. در این راستا مطبوعات می توانند از یک طرف دولتمردان را از نیازها، توقعات و انتقادات مردم مطلع کنند و از طرفی دیگر مردم را از امکانات و محدودیت های ملی آگاه ساخته و به توجیه و تفسیر تصمیم های گردانندگان سیاسی در محدوده قانون اساسی، عرف، ارزش ها و سنت های فرهنگی بپردازند.

همچنین احزاب، تشکل ها، انجمن ها و مطبوعات بستر و مجرای اصلی رقابت ایدئولوژی‌ها هستند اما زمانی که جامعه فاقد تشکل های مدنی و سیاسی باشد، مطبوعات از طریق فراهم کردن کانال مبادله آرا و ایدئولوژی های گوناگون و ایجاد فضای عمومی بحث و گفت وگو منجر به ایجاد مشارکت سیاسی می شوند.

باید گفت که میان مطبوعات و مجموعه عوامل و پدیده های اجتماعی دیگر، هم کنشی و ارتباط متقابل وجود دارد. دامنه فعالیت های آزادانه مطبوعات، محدود به میزان قبض و بسط هایی است که در شرایط سیاسی و اجتماعی به وجود می آید زیر همچنان که مطبوعات می‌توانند به ایجاد  نظام سیاسی توسعه یافته و فضای باز و مشارکت آمیز کمک کنند، متقابلاً ساختار سیاسی و نحوه توزیع قدرت در جامعه بر عملکرد و فعالیت آنها نیز تأثیر می‌گذارند.